TEMEL ELEKTRİK MALZEMELERİ

1. İLETKENLER VE YALITKANLAR...............................................................................3
1.1. İletkenler...................................................................................................................3
1.1.1. İletkenlerin Görevi .............................................................................................3
1.1.2. İletken Gereçler..................................................................................................3
1.2. Yalıtkanlar ................................................................................................................7
1.2.1.Yalıtkanların Görevi............................................................................................7
1.2.2. Yalıtkan Gereçler ...............................................................................................7
1.3. İletken Sınıfları .......................................................................................................11
1.3.1. Çıplak İletkenler ve Özellikleri.........................................................................11
1.3.2. Yalıtılmış İletkenler ve Çeşitleri .......................................................................12
1.4. Kablolar Çeşitleri ve Özellikleri ..............................................................................13
1.4.1. N Kabloları (TS) ..............................................................................................13
1.4.2. Y Kabloları (TS) ..............................................................................................14
1.4.3. H Kabloları (TS) ..............................................................................................15
1.4.4. Diğer Kablolar .................................................................................................17
1.5. İletken Bağlantıları..................................................................................................18
1.5.1. İletkenlerin Kesilmesi ......................................................................................19
1.5.2. İletken Üzerindeki Yalıtkanın Soyulması..........................................................19
1.5.3. İletkenlerin Bükülmesi .....................................................................................20
1.5.4. İletkenlerin Eklenme Metodları ........................................................................20
1.5.5. İletkenlerin Terminallere Bağlanması ...............................................................27
1.5.6. Kablo Pabucu Takılması...................................................................................28
1.5.7. İletkenlerin Yalıtılması.....................................................................................30
UYGULAMA FAALİYETİ...........................................................................................31
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME.................................................................................35
PERFORMANS DEĞERLENDİRME...........................................................................36
ÖĞRENME FAALİYETİ-2 ...............................................................................................37
2. KABLO DÖŞEME MALZEMELERİ ............................................................................37
2.1. Tesisat Boruları ve Ek Parçaları...............................................................................37
2.1.1. Görevi..............................................................................................................37
2.1.2. Tesisat Boru Çeşitleri ve Ek Parçaları...............................................................37
2.2. Kanallar ..................................................................................................................39
2.2.1. Görevi..............................................................................................................39
2.2.2.Çeşitleri ve Ek Parçaları ....................................................................................39
2.3. Ek Kutuları .............................................................................................................41
2.3.1. Görevi..............................................................................................................41
2.3.2. Çeşitleri ...........................................................................................................41
2.4. Kasalar....................................................................................................................42
2.5. Kroşeler ..................................................................................................................42
2.5.1. Görevi..............................................................................................................42
2.5.2. Kroşe Çeşitleri .................................................................................................43
2.6. Kablo Bağı ve Spiralleri ..........................................................................................44
İÇİNDEKİLER
ii
UYGULAMA FAALİYETİ...........................................................................................47
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME.................................................................................48
PERFORMANS DEĞERLENDİRME...........................................................................49
ÖĞRENME AALİYETİ-3 .................................................................................................50
3. TOPRAKLAMA VE SIFIRLAMA................................................................................50
3.1. Topraklama.............................................................................................................50
3.1.1. Topraklamanın Önemi......................................................................................50
3.1.2. Topraklama Çeşitleri ........................................................................................50
3.1.3. Topraklama Elemanları ....................................................................................52
3.2. Sıfırlama .................................................................................................................55
3.2.1. Sıfırlama Yapım Nedenleri...............................................................................55
3.2.2. Sıfırlamanın Sakıncaları ...................................................................................55
UYGULAMA FAALİYETİ...........................................................................................57
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME.................................................................................58
PERFORMANS DEĞERLENDİRME...........................................................................59
ÖĞRENME FAALİYETİ-4 ...............................................................................................60
4. ZAYIF AKIM MALZEMELERİ....................................................................................60
4.1. Transformatör .........................................................................................................60
4.1.1. Zayıf Akım Transformatörü Görevi ve Yapısı ..................................................60
4.1.2. Çalışma Prensibi ..............................................................................................61
4.2. Butonlar ..................................................................................................................62
4.2.1. Butonların Görevi ............................................................................................62
4.2.2. Buton Çeşitleri .................................................................................................62
4.3. Ziller .......................................................................................................................63
4.3.1. Zil Çeşitleri ......................................................................................................63
4.3.2. Elektromekanik Zil Çalışma Prensibi................................................................63
4.4. Kapı Otomatiği .......................................................................................................64
4.4.1. Görevi..............................................................................................................64
4.4.2. Çalışma Prensibi ..............................................................................................64
4.5. Numaratör...............................................................................................................65
4.5.1. Görevi..............................................................................................................65
4.5.2. Çalışma Prensibi ..............................................................................................65
4.6. Refkontak ...............................................................................................................66
4.6.1. Görevi..............................................................................................................66
4.6.2. Çalışma Prensibi ..............................................................................................66
4.7. Diyafon...................................................................................................................67
4.7.1. Görevi..............................................................................................................67
4.7.2. Çalışma Prensibi ..............................................................................................68
UYGULAMA FAALİYETİ...........................................................................................69
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME.................................................................................70
PERFORMANS DEĞERLENDİRME...........................................................................71
ÖĞRENME FAALİYETİ-5 ...............................................................................................72
5. AYDINLATMA ve PRİZ DEVRE ELEMANLARI .......................................................72
5.1. Fişler.......................................................................................................................72
5.1.1. Görevleri..........................................................................................................72
5.1.2. Yapıları Bakımından Fiş Çeşitleri.....................................................................72
5.1.3. Enerji Alış Şekillerine Göre Fiş Çeşitleri ..........................................................73
iii
5.1.4. Jaklar ve Çeşitleri.............................................................................................73
5.2. Prizler .....................................................................................................................74
5.2.1. Görevleri..........................................................................................................74
5.2.2. Kullanım Yerlerine Göre Priz Çeşitleri .............................................................75
5.2.3. Yapıları Bakımından Priz Çeşitleri ...................................................................75
5.3. Duylar.....................................................................................................................77
5.3.1. Görevi..............................................................................................................77
5.3.2. Yapım Gereçlerine Göre Duy Çeşitleri .............................................................77
5.3.3. Yapılışlarına Göre Duy Çeşitleri.......................................................................78
5.3.4. Kullanım Yerlerine Göre Duy Çeşitleri.............................................................78
5.3.5. Büyüklüklerine Göre Duy Çeşitleri...................................................................78
5.3.6. Soketler............................................................................................................79
5.4. Lambalar (Ampül)...................................................................................................79
5.4.1. Görevi..............................................................................................................79
5.4.2. Lamba Çeşitleri................................................................................................79
5.5. Armatürler ..............................................................................................................82
5.5.1. Armatürlerin Görevi.........................................................................................82
5.5.2. Armatür Çeşitleri .............................................................................................82
5.6. Aydınlatma Kontrol Elemanları...............................................................................85
5.6.1. Anahtarlar ........................................................................................................85
5.6.2. Merdiven Otomatiği .........................................................................................87
5.6.3. Darbe Akımlı Role(İmpuls Role)......................................................................87
5.6.4. Zaman Saati .....................................................................................................87
5.6.5. Sensörler ..........................................................................................................87
UYGULAMA FAALİYETİ...........................................................................................89
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME.................................................................................90
PERFORMANS DEĞERLENDİRME...........................................................................91
ÖĞRENME FAALİYETİ-6 ...............................................................................................92
6. DAĞITIM TABLOLARI, KUMANDA ve KORUMA DEVRE ELEMANLARI ...........92
6.1. Dağıtım Tabloları....................................................................................................92
6.1.1. Görevi..............................................................................................................92
6.1.2. Yapıldıkları Malzemeye Göre Dağıtım Tabloları ..............................................92
6.1.3. Kullanım Yerlerine Göre Dağıtım Tabloları......................................................93
6.2. Sigortalar ................................................................................................................94
6.2.1. Görevi..............................................................................................................94
6.2.2. Sigorta Çeşitleri ...............................................................................................95
6.3. Kaçak Akım Koruma Roleleri .................................................................................96
6.3.1. Görevi..............................................................................................................96
6.3.2. Çalışma Prensibi ..............................................................................................96
6.4. Roleler Görevi ve Çalışma Prensibi .........................................................................98
6.5. Kontaktörler Görevi ve Çalışma Prensibi.................................................................98
6.6. Selenoidler ..............................................................................................................99
6.7. Şalterler, Görevi ve Çeşitleri ...................................................................................99
UYGULAMA FAALİYETİ.........................................................................................101
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...............................................................................102
PERFORMANS DEĞERLENDİRME.........................................................................103
MODÜL DEĞERLENDİRME.........................................................................................104
iv
CEVAP ANAHTARLARI ...............................................................................................107
ÖNERİLEN KAYNAKLAR............................................................................................109
KAYNAKÇA..................................................................................................................110
v
AÇIKLAMALAR
KOD 522EE0011
ALAN Elektrik Elektronik Teknolojisi
DAL/MESLEK Alan ortak
MODÜLÜN ADI Temel Elektrik Malzemeleri
MODÜLÜN
TANIMI
Elektrikte kullanılan temel tesisat malzemelerinin yapıları,
çeşitleri, üretim standartları ve bağlantıları ile ilgili bilgi ve
becerilerin kazandırıldığı öğrenme materyalidir.
SÜRE 40/32
ÖN KOŞUL Ön koşul yoktur.
YETERLİK Temel elektrik malzemelerini standartlara uygun seçmek ve
bağlantılarını yapmak.
MODÜLÜN AMACI
Genel Amaç
Her türlü yerde, standartlara, TSE ve elektrik iç tesisleri,
kuvvetli akım, topraklama yönetmeliğine uygun olarak, temel
elektrik malzemelerini seçip, bağlantılarını yapabileceksiniz.
Amaçlar
1. Standart ve yönetmeliklere uygun, iletken ve yalıtkan
çeşitlerini seçebilecek, iletken ek ve bağlantılarını
yapabileceksiniz.
2. Standart ve yönetmeliklere uygun, kablo döşeme
malzemelerini seçebilecek ve kullanabileceksiniz.
3. Standart ve yönetmeliklere uygun, topraklama elemanlarını
seçebileceksiniz.
4. Standart ve yönetmeliklere uygun, zayıf akım tesisat
malzemelerini seçebilecek ve iletken bağlantılarını
yapabileceksiniz.
5. Standart ve yönetmeliklere uygun, aydınlatma ve priz tesisat
malzemelerini seçebilecek, iletken bağlantılarını
yapabileceksiniz.
6. Standart ve yönetmeliklere uygun, dağıtım tabloları, temel
elektrik kumanda ve koruma elemanlarını seçebileceksiniz.
AÇIKLAMALAR
vi
EĞİTİM ÖĞRETİM
ORTAMLARI VE
DONANIMLARI
ORTAM: Atölye ve laboratuvar, sektör sanayi kuruluşları.
DONANIM: İletken ve yalıtkanlar, el aletleri, klemens, kablo
pabucu, izolebant, elektrik tesisat boruları, buat, kasalar,
kroşeler, kablo kanalları, kablo bağı ve spirali, topraklama
elemanları, trafo, buton, zil, kapı otomatiği, fiş, priz, duy,
lambalar, dağıtım tabloları, sigortalar, kaçak akım rolesi,
kontaktör, selenoidler, şalterler, malzeme katalogları,
projeksiyon, slayt, tepegöz
ÖLÇME VE
DEĞERLENDİRME
Ø Modülün içinde yer alan her faaliyetten sonra, verilen ölçme
araçlarıyla kazandığınız bilgileri ve becerileri ölçerek
kendinizi değerlendireceksiniz.
Ø Öğretmen, modül sonunda size ölçme aracı ( çoktan seçmeli,
doğru yanlış ve tamamlamalı test, uygulama vb.)
uygulayarak modül uygulamaları ile kazandığınız bilgi ve
becerileri ölçerek değerlendirecektir.
1
GİRİŞ
Sevgili Öğrenci,
Çağımızda teknolojik gelişmeler çok hızlı bir biçimde olmaktadır. Hızlı gelişmeler
özellikle elektrik-elektronik alanında daha çok görülmektedir. Siz de elektrik-elektronik
alanını seçtiğiniz için kendinizi şanslı görebilirsiniz. Çünkü hemen hemen bütün meslekler
elektrikle ilişkilidir; dolayısıyla elektrik-elektronik alanı geçerliliğini her zaman
koruyacaktır.
Bu modülde elektrikte en çok kullanılan malzemelerin basit yapılarını tanıyacak, bu
malzemelerin nerelerde kullanılacağını ve temel devrelerde kullanımını öğreneceksiniz.
Öğrendiğiniz bu bilgilerden faydalanarak çevrenizdeki elektrik malzemelerini
seçebileceksiniz, ayrıca basit devrelerde kullanıp arızalı elektrik elemanlarını değiştirebilme
becerisi kazanacaksınız. Elektrik malzemelerini iş güvenliği ve yönetmeliklere uygun olarak
kullanmalısınız.
Kullanacağımız elektrik malzemeleri seçiminde çok dikkatli ve titiz olmalıyız.
Elektrik malzemeleri Türk ve uluslar arası standartlara uygun olarak imal edilmiş olmalıdır.
Ülkemizdeki birçok firmanın çok kaliteli ve uluslar arası standartta üretim yaptığı
bilinmektedir. Eğer elektrik malzemeleri standart dışı ise lütfen kullanmayınız; çünkü
standart dışı elektrik malzemeleri ev ve işyerlerinde kullanıldığında cana ve mala büyük
zarar verebilmektedir.
Elektriğin şakası olmaz, her zaman dikkatli olunmalıdır.
GİRİŞ
2
3
ÖĞRENME FAALİYETİ-1
Bu faaliyette verilecek bilgiler doğrultusunda uygun atölye ortamında, standartlara ve
elektrik iç tesisleri yönetmeliğine uygun olarak iletkenleri ve yalıtkanları seçebilecek, iletken
ek ve bağlantılarını yapabileceksiniz.
Bu faaliyet öncesinde konuyla ilgili araştırma ve gözlem yapmanız bilgileri daha rahat
kavramanıza yardımcı olacaktır, yapmanız gereken öncelikli araştırmalar şunlardır:
Ø İletken ve yalıtkan çeşitlerini araştırınız.
Ø İletkenleri hangi yöntemlerle ekleyebiliriz, araştırınız.
Araştırma işlemleri için internet ortamını kullanabilir, elektrik-elektronik malzemeleri
satan işyerlerini, elektrik tesisat taahhüt firmalarını gezebilirsiniz. Ayrıca iletken, yalıtkan,
kablo, klemens kataloglarını incelemelisiniz. Araştırmanızı rapor haline getirerek
arkadaşlarınıza sununuz.
1. İLETKENLER VE YALITKANLAR
1.1. İletkenler
1.1.1. İletkenlerin Görevi
Elektrik akımını bulunduğu yerden başka bir yere iletmek için kullanılan, bir veya
birden fazla telden meydana gelen, çıplak (izolesiz) veya yalıtılmış (izoleli) tel veya tel
demetine iletken denir. Diğer bir ifade ile akım kaynağı ile alıcıyı birleştiren ve elektrik
akımının geçtiği yoldur.
1.1.2. İletken Gereçler
Elektrik ve elektronikte en çok kullanılan iletkenler ve özellikleri şunlardır. Özdirenci
fazla olan gereç, özdirenci az olan gerece göre kötü bir iletkendir.
ÖĞRENME FAALİYETİ-1
AMAÇ
ARAŞTIRMA
4
1.1.2.1. Bakır
Rahat işlenebilen, mekanik dayanıklılığı iyi, kırmızı renkte iletken gereçtir. Özdirenci
0,0178 Ω mm²/m (1/56), özgül ağırlığı 8,93 kg/dm³, ergime derecesi 1083 ºC’dir. Bu
özellikleri ile birlikte, çok üretilmesi ve ekonomik olması iyi bir iletken olarak kullanım
alanını arttırmıştır.
Resim 1.1: Ham ve işlenmiş bakır iletken
1.1.2.2. Alüminyum
Mekanik dayanıklılığı azdır, bakıra göre daha yumuşak yapıdadır. Gümüş beyazı,
mavimtrak renkte bir metaldir. Özdirenci 0,028 Ω mm² /m (1/35), özgül ağırlığı 2,7 kg/dm³,
ergime derecesi 658 ºC’dir. Bakırdan sonra en çok kullanılan iletken gereç olan alüminyum
daha çok dış tesisatta ve havaî hatlarda çelik telle birlikte kullanılır.
Resim 1.2: Alüminyum iletken
1.1.2.3. Gümüş
Beyaz parlak renkte ve oldukça yumuşaktır. Özdirenci 0,016 Ω mm²/m (1/ 63), özgül
ağırlığı 10,5 kg/dm³, ergime derecesi 961 ºC’dir. Elektriği en iyi ileten gereç olmasına
rağmen pahalı olduğundan, ölçü aleti yapımı ile, role kontaktör ve şalterlerin kontakları ile
bazı sigortalarda kullanılmaktadır.
5
Resim 1.3: Gümüş gereç ve gümüş alaşım kontaklar
1.1.2.4. Demir
Parlak gri renkte yumuşak bir metaldir. Özdirenci 0,1 Ω mm²/m, özgül ağırlığı 7,86
kg/dm³, ergime derecesi 1526 ºC’dir. Bakır ve alüminyuma göre iyi bir iletken gereç
değildir. Elektrik makinelerinin gövdelerinin yapımında ve bazı tezgahlarda yapı malzemesi
olarak kullanılır. İçerisinde bulunan karbonun miktarına göre dökme demir (font), yumuşak
demir ve çelik isimlerini alır. Ayrıca mıknatıslanma özelliği bulunduğundan, sac levha haline
getirilerek elektrik motorlarının stator nüveleri ile transformatörlerin manyetik nüvelerinin
yapımında kullanılır.
1.1.2.5. Kurşun
Gri, mavimtrak renkte, mekanik dayanımı az yumuşak bir metaldir. Pillerde ve
akümülatörlerde elektrot olarak yer altı kablolarında ve lehim yapımında kullanılır.
1.1.2.6. Platin
Parlak beyaz renkli yumuşak bir metaldir, havada oksitlenmez. Direnç, elektrot,
kontak, paratöner uçları yapımında kullanılır.
1.1.2.7. Kalay
Beyaz, sarımtrak renkli yumuşak ve işlenebilirliği kolay olan bir gereçtir. Buşonlu
sigortaların ergiyen tellerinde, akümülatör plakalarında, bir kısım iletken tellerinin
kaplanmasında, kondansatör levhalarının yapımında, lehim yapımında kullanılır.
1.1.2.8. Krom
Gümüş beyazı renginde sert bir metaldir. Oksitlenmediği ve mıknatıstan etkilenmediği
için direnç yapımında, maden kaplamacılığında kullanılır.
1.1.2.9. Tungsten
Korozyona dayanıklı sert bir metaldir. Yüksek ergime derecesi (3410 ºC) nedeniyle
lamba flamanı, direnç teli yapımında kullanılır.
6
1.1.2.10. Volfram
Yüksek ergime derecesine (3500 ºC) sahip olduğundan lamba flamanlarının
yapımında kullanılır.
1.1.2.11. Konstantan
% 40 nikel, % 60 bakır alaşımından oluşur. Dirençleri yüksek ve ısı ile direnç değişimi
az olduğundan, direnç teli yapımı, ölçü aletlerinde ve ısıtıcılarda kullanılır.
1.1.2.12. Krom-Nikel
% 70 nikel, % 30 krom alaşımıdır. Direnç değeri yüksek ve ısı ile direnç değişimi az
olduğundan, direnç teli yapımı ve ısıtıcı rezistans yapımında kullanılır.
1.1.2.13. Çinko
Beyaz, mavimtrak renkte mekanik dayanımı az ve yumuşak bir metaldir. Hava ve
sudan etkilenmez. Direnç yapımında, pillerde negatif elektrot olarak ve ölçü aletlerinde
kullanılır.
1.1.2.14. Kadmiyum
Gümüş mavimtrak renktedir. Kurşun ile birleştirilerek yumuşak lehim yapımında
kullanılır.
1.1.2.15. Pirinç
Bakır-çinko karışımıdır. Oksitlenmediği için ölçü aletleri, anahtar, şalter, sürgülü
reosta gibi aletlerin kontaklarının yapımında, tesisat malzemelerinde kullanılır.
1.1.2.16. Civa
Beyaz parlak renkli, 18-22 ºC’de buharlaşma özelliğinde sıvımsı halde bir metaldir.
Elektriği, ısıyı iletme özelliği vardır. Elektrik cihazlarında cam tüp içerisinde kontak
malzemesi olarak kullanılır. Buharı zehirlidir.
Resim 1.4: Civa
7
1.1.2.17. Su
Saf su yalıtkandır, ancak kullanılmak üzere tabiatta bulunan su saf olmayıp içerisinde
değişik mineraller bulunduğundan kötü de olsa iletkendir. Saf su içerisine asit veya metal
tuzları katılarak iletken hale getirilir. Saf su akümülatör, pil ve galvano banyolarında
elektrolit olarak kullanılır.
1.2. Yalıtkanlar
1.2.1.Yalıtkanların Görevi
Yalıtkan, elektriği geçirmeyen anlamındadır. Elektrik akımını taşıyan iletkenleri ve
diğer cihazları insanların güvenliği açısından yalıtan gereçlerdir.
1.2.2. Yalıtkan Gereçler
Elektrik ve elektronikçilikte en çok kullanılan yalıtkan gereçlerin özellikleri
incelenecektir.
1.2.2.1. PVC (Polivinil clorür)
Ham petrolün damıtılmasından meydana gelen PVC saf halde iken kırılgandır.
İçerisine değişik oranlarda yağ içeren maddeler karıştırılarak yumuşak hale getirilir. PVC
kendi rengi ile bırakılmayıp değişik renkler verilerek iletkenlerin ve elektrikli aletlerin
yalıtımında kullanılır. PVC gelişen teknoloji kullanılarak şeffaflaştırılır, eğilir ve bükülür,
nem ve rutubet almaz, iç atlamalara ve yıpranmaya dayanıklı, temiz ve pürüzsüz olarak imal
edilebilmektedir. PVC üstün özelliklerinden dolayı en çok kullanılan yalıtkan gereçtir.
Resim 1.5: PVC (Polivinil Clorür) ham maddeleri
Yalıtkanlarda bulunması gereken özellikler:
Yalıtkanlar, akım geçişine çok direnç göstermeli, ısı ile yalıtkanlık özelliğini
kaybetmemeli, suya dayanıklı olmalı, nem almamalı, mekanik dayanıklılığı iyi
olmalı, tutuşma sıcaklığı yüksek olmalıdır.
8
1.2.2.2. Porselen
Beyaz renkte pişmiş topraktan yapılmaktadır. Suya, asite, ısı değişmelerine karşı
dayanıklıdır. Genellikle izolatör yapımında, anahtar, priz, şalter, sigorta, duy gibi elektrik
malzemelerinde kullanılır.
Resim 1.6: Porselen gereçten yapılan izolatörler
1.2.2.3. Kauçuk
Bitkisel maddelerin sıvılarından elde edilen ve doğal bir yalıtkan olan kauçuk saf iken
nem alır, 0 ºC’de kırılgandır, 50 ºC’de birbirine yapışır. Bu nedenle içerisine % 1- 4 oranında
kükürt katılır. Daha çok iletkenlerin ve aletlerin yalıtımında kullanılır.
1.2.2.4. Mika
Doğal bir yalıtkan olan mika, parlak, sert yapılı ve ısıya dayanıklıdır. Asit ve yağdan
etkilenmeyen mika levhalar halinde bulunur. Kollektör dilimlerinin birbirine karşı
yalıtımında, kondansatörlerde, değişik elektrik gereçlerinin yapımında, elektrikli havya, ütü
ve ısıtıcılarda kullanılır.
1.2.2.5. Bakalit
Doğal olmayıp formik asit (karınca asiti) ile fenol (katran ruhu) bileşiminden elde
edilir. Isıya, suya karşı dayanıklı ve serttir. Elektrik malzemelerinin yapımında kullanılır.
1.2.2.6. Cam
Silis ve sodyum, potasyum karbonatları, kurşun ve kireç oksitleri gibi çeşitli
maddelerin eritilerek karışımından elde edilen saydam ve kırılgan bir yalıtkandır. Su, yağ,
asit ve gerilime karşı dayanıklılık gösterirken ani ısı değişmelerine karşı kırılgandır. Değişik
izolatörlerin yapımı ile elektrikli aydınlatma lamba ve armatürlerinde kullanılır.
9
Resim 1.7: Cam gereçten yapılan izolatörler
1.2.2.7. Vernik
Normalde sıvı halde bulunmaktadır. Isıtılınca ve hava ile temas edince kuruyarak
sertleşen yalıtkan gereçtir. Motor ve transformatör sargılarının yalıtımı, bobin iletkenlerinin
titreşimini önleme ve bobinleri bir arada tutmak amacıyla kullanılır.
1.2.2.8. Yağ
Sıvı halde bulunan yağlar, kullanıldıkları yere göre trafo ve şalter yağı şeklinde
isimlendirilir. Yalıtkan gereç olarak kullanılan yağların nem almama, iyi bir ısı transferi
yapma, yüksek gerilime karşı dayanıklılık gibi özellikleri bulunmalıdır. Trafoların yalıtılması
ve soğutulmasında, şalterlerde ark söndürücü olarak kullanılır.
1.2.2.9. Parafin
Beyazımsı renkte iyi bir yalıtkan olan parafin, yalıtkan gereçlerin üzerine sürülerek
yalıtkanlıklarını arttırır ve neme karşı korur.
1.2.2.10. Amyant
Kalsiyum silikat ve magnezyum karışımından elde edilen lifli bir yalıtkandır. Çeşitli
kalınlıklarda levhalar halinde bulunur. Isıya ve yanmaya dayanıklı olduğu için elektrikli
soba, ütü, havya gibi cihazlarda kullanılır.
1.2.2.11. Presbant
Dayanıklı ve çok iyi bir yalıtkan olan presbant, kağıdın pres ile sıkıştırılmasından elde
edilir. Sargıların yalıtımında, transformatör sargıları için makara yapımında, endüvi ve stator
oyuklarının yalıtımında kullanılır.
Resim 1.8: Presbant çeşitleri ve motorda kullanımı
10
1.2.2.12. Makaron
Pamuğun örülmesi, yağ veya vernik ile doyurulmasıyla elde edilen boru şeklindeki
yalıtkandır. Çeşitli renklerde ve kalınlıkta yapılan makaron, sargıların ek yerleri ile sargı
giriş ve çıkış uçlarının yalıtımında kullanılır.
Resim 1.9: Makaronlar
1.2.2.13. Kağıt
Kullanma yerlerine ve gördükleri işlemlere göre, mumlu, ziftli veya katranlı, yağlı,
parafinli kağıt şeklinde isimlendirilir. İyi bir yalıtkan olduklarından küçük transformatör
bobinlerinin yalıtımında, kondansatörlerde, yer altı kablolarında kullanılır.
1.2.2.14. Ağaç
Doğal bir yalıtkandır. Yüksek ısıya, mekaniki etkilere dayanıklı değildir. Emprenye
edilerek ağaç direk, ölçü aleti altlıkları, trafo takozu ve motorlarda oyuk çıtası yapımında
kullanılır.
Resim 1.10: Ağaç direkler
1.2.2.15. Pamuk
Doğal bir yalıtkan olan pamuk, kuru iken çok iyi bir yalıtkandır. 125 ºC’den yüksek
ısılarda yanarak kömürleşir. Pamuk, iplik ve şerit halinde (tiret) motor, trafo ile diğer
sargıların bandaj ve yalıtımında kullanılır.
1.2.2.16. Kuvars
Nemden, yüksek ısıdan, asitlerden etkilenmeyen doğal bir yalıtkandır. Elektrikli
cihazların yalıtkan kısımlarının yapımında, ısıtma cihazlarında ve toz halinde sigorta
buşonlarında kullanılır.
11
1.2.2.17. İzolebant
Bir PVC ürünü olan izolebant, plastik üzerine yapıştırıcı madde sürülerek yapılır. Ek
yerlerinin ve iletken gereçlerin yalıtılmasında kullanılır. En çok kullanılan izolebant 10 mm
genişliğinde rulolar halinde bulunur
Resim 1.11: İzolebant çeşitleri
1.2.2.18. Ebonit
Kauçuk içerisine %20- 48 oranında kükürt katılması ile elde edilir. Sert kauçuk veya
sert lastik olarak da anılan ebonit, akümülatör kapları, ölçü aleti altlıkları yapımında ve
aletlerin yalıtımında kullanılır.
1.3. İletken Sınıfları
İletkenler çıplak ve yalıtılmış olmak üzere çeşitlere ayrılır.
1.3.1. Çıplak İletkenler ve Özellikleri
Elektriki olarak yalıtılmamış iletkenlerdir, tek telli ve çok telli çıplak iletkenler olmak
üzere çeşitlere ayrılır.
Ø Tek Telli Çıplak İletkenler: Bütün iletken tek bir telden meydana gelir.
Genelde 16 mm²den büyük kesitte yapılmamaktadır, topraklama ve havaî hat
tesislerinde kullanılır.
Ø Çok Telli Çıplak İletkenler: İletken kesiti büyüdükçe işlemek zorlaştığından,
birden çok küçük kesitli iletken bir araya getirilip birbiri üzerine burularak
(sarılarak), 35 mm²den 150 mm²ye kadar büyük kesitte çok telli, çıplak
iletkenler yapılmaktadır.
12
Resim 1.12: Çok telli alüminyum ve bakır çıplak iletkenler
1.3.2. Yalıtılmış İletkenler ve Çeşitleri
Elektrik akımına karşı izole etmek için üzerleri yalıtkan bir madde ile kaplanan
iletkenlerdir. Çoğunlukla elektrolitik bakır ve alüminyumdan yapılırlar. Günümüzde en çok
kullanılan yalıtım maddesi PVC’dir.
1.3.2.1. Tel Sayısına Göre Yalıtılmış İletkenler
Ø Tek Telli Yalıtılmış İletkenler: İletken kısmın tamamı tek telden yapılan
iletkenlerdir. 16 mm² kesite kadar yapılır.
Ø Çok Telli Yalıtılmış İletkenler: Çok telli çıplak iletkenin üzeri bir izole ile
kaplanarak yapılır.
Resim 1.13: Tek ve çok telli yalıtılmış iletkenler
1.3.2.2. Damar Sayısına Göre Yalıtılmış İletkenler
Ø Tek Damarlı Yalıtılmış İletkenler: Bir veya daha çok çıplak telin üzerinin
yalıtkan ile kaplanmasından meydana gelir. Sabit ve hafif işletme şartlarında
sıva altı ve sıva üstü tesisatta kullanılır. Tek damarlı tek telli ve tek damarlı çok
telli çeşitleri vardır.
Ø Çok Damarlı Yalıtılmış İletkenler: Birden fazla, tek telli veya çok telli damar
ayrı ayrı yalıtıldıktan sonra, tek bir yalıtıcı kılıf altında toplanarak yapılırlar.
Çok damarlı tek telli ve çok damarlı çok telli çeşitleri vardır.
13
Resim 1.14: Çok damarlı iletkenler
1.4. Kablolar Çeşitleri ve Özellikleri
Elektrik enerjisini ileten ve iki elektrik cihazını birbirine elektrik akımıyla bağlayan,
elektriğe karşı yalıtılmış, bir veya birden çok damardan oluşan yalıtılmış iletkendir. Ayrıca
bir sinyali bir yerden başka bir yere iletmede de kullanılır.
Resim 1.15: Değişik kablo çeşitleri
Elektrik ve elektronikçilikte en çok kullanılan kablo çeşitleri incelenecektir.
1.4.1. N Kabloları (TS)
Sabit olarak sıva üstü ve sıva altında kullanılır. Normal ve hafif işletme şartlarında
çalışan elektrik tesislerinde kullanılır.
Kablolar; TS (Türk standartları), VDE (Alman standartları), IEC (İnternational
Electrical Comission), BS (British Standart) sembollerine göre
sınıflandırılmaktadır.
14
1-Bir veya çok telli bakır iletken
2-Protodur yalıtkan
3-Dolgu
4-Protodur manto (kılıf)
1-Bakır iletken
2-Protodur yalıtkan
3-Protodur dış kılıf
1-Bakır iletken
2-Yarı iletken tabaka
3-Protothen-x yalıtkan
4-Yarı iletken krep kağıdı
5-Bakır tellerden ekran
6-Koruma bantı
7-Protodur dış kılıf
Örnek: NVV (TS) - VDE karşılığı NYM;
Şekil 1.1: NVV ( NYM) kablo
Ø NVV kablo özelliği: Bir veya çok telli, bakır iletkenli, bir veya çok damarlı
protodur (PVC bazlı özel bir termoplastik ) yalıtkanlı, protodur dış kılıflı
antigron alçak gerilim kablosudur. Toprak altına döşenmez. Çeşitli kesitte ve
damarlı yapılmaktadır, 1,5- 2,5- 4- 6-10- 16 mm² kesitlerinde ve 2,3,4 damarlı
standart üretilir.
1.4.2. Y Kabloları (TS)
Enerji, şebeke ve aydınlatma, kumanda (enerji santrallarının vb.) kablosu olarak
hariçte, kablo kanallarında, toprak altında özel olarak imal edildiği takdirde tatlı ve tuzlu
suda kullanılır. Sabit tesislerde kullanılan ve ağır işletme koşullarına dayanıklı kablodur.
Örnek 1: YVV(TS) – VDE karşılığı NYY;
Şekil 1.2: YVV kablo
Ø YVV kablo özelliği: Bir veya çok telli, bakır iletkenli bir veya çok damarlı,
protodur yalıtkanlı, protodur dış kılıflı alçak gerilim enerji kablosudur
Örnek 2: YE3SV(TS) – VDE karşılığı 2XSY;
Şekil 1.3: YE3SV kablo
15
1-Taşıyıcı eleman
2-Lastik kılıf
3-Protodur yalıtkanlı numaralı
damarlar
4-Ayırıcı
5-Tekstil örgü
6-Soğuğa dayanıklı protodur dış kılıf
1-Bir telli bakır iletken
2-Protodur yalıtkan
Ø YE3SV kablo özelliği: Çok telli, bakır iletkenli, dielektrik kayıpları çok küçük
Protothen-x (Saf polietilenin çeşitli yöntemler uygulanarak, mekanik özellikleri
geliştirilmiş termoset yalıtkan ) yalıtkanlıdır. Özel iç ve dış yarı iletken tabakalı,
yüksek kısa devre akımlarına karşı uygun kesitte ve özel olarak takviye edilmiş
bakır ekranlı, protodur dış kılıflı, bir damarlı orta gerilim enerji kablolarıdır
(E3-Çapraz bağlı polietilen, S-Siper, V-PVC termo plastik yalıtkan veya kılıf).
Örnek 3: YSLTK-JZ (VDE);
Şekil 1.4: YSLTK- JZ kablo
Ø YSLTK–JZ kablo özelliği; İnce çok telli bakır iletkenli, protodur yalıtkanlı,
damarları numaralı, üzeri lastik kılıflı taşıyıcı elemanlı, kuru, buharlı ve ıslak
yerlerde asansör, vinç ve yürüyen bant tesislerinde kullanılan kablolardır.
Standart kesitleri 1 mm² x (7, 12, 18, 24, 30 damarlı) olarak yapılmaktadır.
1.4.3. H Kabloları (TS)
Kapalı ve kuru yerlerde, sabit tesislerde ve hareketli cihaz bağlantılarında, sıva altı ve
sıva üstünde kullanılır.
Örnek 1: HO5V-U (TS) –- Eski TS sembolü NV;
Şekil 1.5: HO5V-U kablo
Ø HO5V- U kablo özelliği: Kapalı ve kuru yerlerde, sabit tesislerde, dağıtım
tablolarındaki irtibatlarda, sıva altı ve sıva üstünde boru içinde, kroşeler
üzerinde kullanılan bir damarlı kablodur. Standart kesitleri 0,5- 0,75- 1 mm²dir.
Müsaade edilen işletme sıcaklığı 70ºC’dir (Harflerin anlamları; H- Harmonize
tip, 05- 300 ile 500 Volt gerilim, V- PVC yalıtkan, U- Tek telli).
16
1-İnce çok telli bakır iletken
2-Protodur yalıtkan
3-Protodur dış kılıf
1-Kalaylı iletken
2-Kauçuk izolasyon
3-Kauçuk kılıf
Örnek 2: H03VV-F (TS) – Eski TS sembolü FVV;
Şekil 1.6: HO3VV-F kablo
Ø HO3VV- F kablo özelliği: Mekanik zorlamaların az olduğu kapalı ve kuru
yerlerde, hareketli irtibat kablosu olarak kullanılır. İnce çok telli bakır iletkenli
çok damarlı, protodur yalıtkanlı, protodur dış kılıflı, fleksibl kablolardır.
Standart kesitleri 0,50 mm² x (2 ,3 veya, 4 damarlı )- 0,75 mm² x (2 , 3 veya, 4
damarlı ) olarak yapılmaktadır (H- Harmonize tip, 03- 300 volt gerilim, V- Pvc
yalıtkan, F- Fleksibl ince çok telli ).
Örnek 3: H05RR- F (TS );
Şekil 1.7: HO5RR-F kablo
Ø HO5RR- F kablo özelliği: Kalaylı, ince çok telli, bakır iletkenli lastik
yalıtkanlı, çok damarlı, lastik dış kılıflı endüstriyel tip kablolardır. Rutubetli
yerlerde, su ısıtıcıları, elektrik ocakları, el matkapları ve elektrikli el lambaları
gibi taşınabilir atölye cihazlarında, mekanik etkilerin az olduğu yerlerde
kullanılır. Standart kesitleri 0,75- 1- 1,5- 2,5- 4 mm² x (2, 3 veya 4 damarlı)
olarak yapılır (H- Harmonize tip, 05- 300/500 V gerilim, R-Çok telli, F-Fleksibl
ince çok telli ).
Örnek 4: H05VV5-F(TS);
Şekil 1.8: HO5VV5-F kablo ( kumanda ve kontrol kablosu )
17
İnce çok telli, bakır iletkenli, protodur yalıtkanlı, damarları numara baskılı, flexibl
kontrol, ölçü ve kumanda kablolarıdır. Mekanik zorlamaların bulunmadığı yerlerde, kontrol
cihazlarında, bilgisayar sistemlerinde kullanılır. Standart kesitleri 0,75 mm² x çeşitli damar
sayılarında yapılır.
1.4.4. Diğer Kablolar
Ø Alpek Kablolar: Alpek tipi hava hattı kablolarında, plastik yalıtkanlı
alüminyum faz iletkenleri çıplak nötr iletkeni etrafında bükülerek sarılmıştır.
Askı teli bütün yükü ve gerilmeleri taşır. Alçak gerilim hatlarında kullanılır.
Şekil 1.9: Alpek kablo ( alüminyum yalıtılmış kablo )
Ø Sıcaklığa dayanıklı kablolar: Yüksek ortam sıcaklığının bulunduğu kuru
yerlerde kullanılır.
Örnek: SİA(E);
Şekil 1.10: SİA kablo (silikon, yanmaz kablo )
Bir telli, bakır iletkenli, silikon kauçuk yalıtkanlı, yüksek ısıya dayanıklı kablolardır.
Aydınlatma elemanlarının ve cihazlarının bağlantılarında, şalt cihazlarının bağlantılarında,
panoların iç bağlantılarında, 180- 250 ºC sıcaklıkta kullanılabilir. Standart kesitleri 1,5- 2,5-
4- 6- 10 mm²dir (S-Silikon kauçuk).
Ø Haberleşme kabloları: Plastik izoleli ve kılıflı, yer altı-kanal- askı telli havaî,
dış ve iç tesisatta kullanılır. Dielektrik kayıpları çok azdır.
Örnek: KPD-V ;
Şekil 1.11: KPD-V kablo
Bina içi tesisatlarda santral ile abone dağıtımlarında kullanılır. Elektrolitik (tavlı) bakır
iletken (TS ve IEC’ye göre), PE (polietilen) izolasyon, nem içermeyen ve dielektrik özelliği
olan polyester bant, gri renkli PVC dış kılıf, iletken çapları 0,4-0,5 mm ve çeşitli damar
sayılarında yapılır.
18
Ø Koaksiyel kablo: Anten kablosu olarak kullanılmaktadır. Empedansı 75 Ω,
kablonun ortasında üzeri yalıtılmış ve canlı uç olarak anılan bir iletken bulunur.
Yalıtkanın üzerinde ise hasır şeklinde örülmüş metal siper vardır.
Şekil 1.12: Koaksiyel kablo
Ø Fiber optik kablo: Cam fiberden yapılmıştır, ışık aktarımı yapılmaktadır,
aktarılan ışık dönüştürücü vasıtasıyla tekrar elektrik sinyaline çevrilir,
elektromanyetik alanlardan etkilenmez.
Resim 1.16 : Fiber optik kablo
1.5. İletken Bağlantıları
İletkenlerin bağlantılarında, iletkenlerin kesilmesi ve yalıtkanının soyulmasını,
bükülmesini, ek yöntemlerini, terminallere bağlantısını ve kablo pabucu takılmasını
inceleyeceğiz.
19
1.5.1. İletkenlerin Kesilmesi
İletkenler genellikle 100 metrelik toplar halinde üretilir, dolayısıyla iletkenleri
kullanacağımız zaman kesmek gerekirse, kesme işlemini çeşitli aletlerle iş güvenliği
kurallarına uygun yapmamız gerekir.
İletkenlerin kesilme yöntemleri şunlardır;
Ø Pense ile: İnce, örgülü, bükülü iletken ve kabloların kesilmesinde kullanılır.
Ø Yan keski ile: İnce, örgülü bükülü iletken ve kabloların kesilmesinde kullanılır.
Ø Hidrolik kesme pensesi veya demir testeresi ile: Kalın kesitli iletken ve
kabloların kesilmesinde kullanılır.
Resim 1.17: İletkenlerin pense ve yankeski ile kesilmesi
Resim 1.18: İletkenlerin hidrolik kesme pensi ile kesilmesi
1.5.2. İletken Üzerindeki Yalıtkanın Soyulması
Elektrik tesisatlarında kullanılan iletkenlerin üzeri yalıtkan kaplıdır. İletkenler
ekleneceği veya bir yere bağlanacağı zaman, üzerindeki yalıtkanın soyulması gerekir. İletken
ve kabloların üzerindeki yalıtkanın çıkartımı ve eğer iletkende oksit tabakası oluşmuşsa
temizlenmesine iletkenlerin soyulması denir. İletkenlerin üzerindeki yalıtkanın çıkartımı
sırasında, iletkenin zedelenmemesine ve gereğinden fazla soyulmamasına çok dikkat
edilmelidir. İletkenlerin soyulmasının yapılmasında; yan keski, kablo soyma pensi, çakı
kullanılmaktadır.
20
Resim 1.19: Yalıtkanın soyma pensi ile çıkarılması
1.5.3. İletkenlerin Bükülmesi
İletkenlerin tablo, pano montajında ve uç kısımlarının, soyulduktan sonra kullanım
yerlerine bağlanması için bükülmeleri gerekebilir. Bükülme işlemlerinde genellikle ince
iletkenler için kargaburun, kalın iletkenler için pense kullanılır. Bükülecek iletken büküm
noktasından (iletken üzerindeki yalıtkanın zedelenmemesine dikkat edilmeli) sıkıca
tutulduktan sonra istenen açıda bükme gerçekleştirilmelidir.
Şekil 1.13: İletkenlerin bükülmesi
1.5.4. İletkenlerin Eklenme Metodları
Elektrik tesisatlarında iletkenlerin kısa gelmesi veya düz giden bir hattan enerji almak
gerektiğinde ekleme işlemi yapılır. Ekleme işlemi yapılırken iletkenler değişik metodlarla
birbirleri üzerine sarılır. Genellikle ince kesitli iletkenler el, pense veya kargaburun ile
sarılarak, kalın kesitli iletkenlerin eklenmesi ise klemenslerle yapılır. Boru içerisinde
kesinlikle ek yapılmamalıdır. Ekleme işleminden sonra temasın iyi olması için lehimlenebilir,
ek yerleri izolebant ile yalıtılmalıdır.
1.5.4.1. Düz Ek
Genellikle ince kesitli iletkenlerde el, pense ve kargaburun kullanılarak yapılır.
İletkenin tek damarlı veya iki damarlı olması ekin yapım şeklini değiştirmez.
21
Ancak iki damarlı iletkenle yapılan ekte damarlardaki ek yerleri çakışmamalı ve
ekleme işleminden sonra üzerleri izolebantla sarılmalıdır. Düz ekte dikkat edilecek husus, ek
yerinin sağlam ve sıkı olmasıdır. Gevşek olarak yapılan eklerde hem ek yeri açılır, hem de
iletkenlerde temas zayıf olur ve ark oluşur.
Düz Ek Yapımı İşlem Sırası
Ø Eklenmek üzere seçtiğiniz iletkenlerin uç kısımlarından 30 mm’lik kısmı
soyarak açınız.
Ø İletkenleri açık kısımlarını üst üste getirerek çapraz şekilde tutunuz (Resim
1.20.a).
Ø İletkenler çapraz durumda iken 1/3 oranında tutulmasına dikkat ediniz.
Ø İletkenleri kesişme noktalarından birini diğerinin üzerine 90ºlik bir açı ile
bükünüz.
Ø Bükme işlemine, bir iletkenin tamamı diğer iletkenin üzerine sarılana kadar
devam ediniz (Resim 1.20.a-b.).
Ø Diğer iletkeni, birinci iletkenin üzerine bu kez ters yönde ve aynı şekilde
sarınız.
Ø Bükme işlemini yaparken üzerine iletken sarılan bölümün eğilme ve burulma
yapmamasına ve sıkı sarılmasına dikkat ediniz.
Ø Uç kısımlarında fazlalık varsa, sarılan iletkene zarar vermeden fazlalık kısmı
dikkatlice kesiniz. İşinizin düzgünlüğünden emin olduktan sonra yalıtınız. Ek
yapılacak iletkenlerin, yalıtkanının aynı renk olmasına dikkat edilmelidir.
Resim 1.20.a: İletkenlerin düz ek yapımı
22
Resim 1.20.b: İletkenlerin düz ek yapımı
Resim 1.20.c: İletkenlerin düz ek yapımı
İletken ekinin gevşek olmamasına
dikkat ediniz, gevşek yapılmış
ekler tehlikeli sonuçlar meydana
getirebilir.
23
Resim 1.21: Çok telli iletkenlerin düz ek yapımı
Çok telli iletkenlerin yalıtkanını soyar iken iletkenlerin kopmamasına dikkat edilir, çift
düz ek yapımında da iki ek yerinin karşılıklı gelmemesine dikkat edilir (Resim 1.22.). Ayrıca
kablolar ek mufları ile de ekleme yapılabilir (Resim 1.23).
Resim 1.22: Çift düz ek yapımı
Resim 1.23: Kabloların ek muf ile eklenmesi
24
1.5.4.2. T Ek
Alçak gerilim havaî hatlarında ve iç tesisatta çekme kuvveti az olan yerlerde kullanılır.
Havaî hatlarda klemens ile ekleme yapılırken iç tesisatta buat içerisinde klemens ile veya
sarılarak yapılır. Eğer çekme kuvveti fazla ise düğümlü T ek yapılır. T ek yapılırken iletken
izolesinin zedelenmemesine dikkat edilmelidir. Ekten sonra ek yerinin izolebant ile
yalıtılması gerekir.
T ek yapımı işlem sırası
Ø Seçtiğiniz iki tekli iletkenden birinin ucunu istenen ölçüde soyarak açınız.
Ø İkinci iletkenin ek alınacak yerinden 30 mm’lik bir bölümünü soyarak açınız.
Ø Birinci iletkeni, T ek alınacak iletkenin üzerine dik olarak ve izoleli kısmını
iyice yaklaştırarak tutunuz (Resim 1.24.e. bakınız ).
Ø İletkeni bükerek sarınız, ekin sıkı şekilde olmasına dikkat ediniz.
Ø Sarma işlemi tamamlandıktan sonra, bükülen iletkende fazlalık kalırsa, fazlalığı
keserek kaldırınız ve ek yerini izolebantla yalıtınız.
Resim 1.24.a: T ek yapımı
25
Resim 1.24.b: T ek yapımı
Şekil 1.14:T ek çeşitleri
1.5.4.3. Çift T Ek
Düz giden hatlardan iki farklı yöne ek almak için kullanılan bir yöntemdir. Ek alınan
iletkenlerin soyulmuş kısımları, ek alınacak iletken üzerinde farklı ya da aynı yönlere
sarılabilir. Çift T ek yapıldıktan sonra ek yerinin iletkenliğini ve dayanımını arttırmak için
lehimlenebilir, ek yerinin izolebantla yalıtılması gerekir.
Resim 1.25: Çift T ek Şekil 1.15: Çift T ek
26
1.5.4.4. Özel Ekler
Genellikle dış tesisatta kalın kesitli iletkenler klemens ve boru ile eklenir. Alçak
gerilimli iç tesisatlarda ise klemens bulunmadığı yerlerde veya iki iletkenin aynı yere
bağlanması gerektiğinde fare kuyruğu ve geçmeli tip ekler yapılır.
Resim 1.26: Havaî hat klemensi ile ek yapımı
1.5.4.5. Klemens Eki
Klemens, kabloların bağlantı ve ek gerecidir. Plastik, porselen ve metalden yapılan
çeşitleri vardır. Çeşitli boyutlarda yapılmaktadır, iletkenlerin kalınlığına göre büyüklüğü
seçilmelidir. İnce kesitli iletkenler daha iyi elektriki temas sağlanması için, kalın kesitli
iletkenler sarılarak eklenmesi zor olduğundan klemenslerle eklenir. Aynı kesitte olmayan
iletkenlerin eklenmesi uyumsuzluğa neden olur. Aynı veya farklı kesitteki iletkenler klemens
kullanılarak eklendiğinde iletkenler arasında daha sıkı bir irtibat sağlanır. Klemensle ekleme
yapılırken iletkenlerin klemens boyuna göre yeterli miktarda açılmasına ve uygun
büyüklükte klemens kullanılmasına dikkat edilmelidir. Ayrıca ince iletkenlerin dayanımını
arttırmak için birkaç kez katlanmalı ve klemens vidasının tam altına gelmesi sağlanmalıdır.
Klemensin sıkıştırma vidaları yeterince sıkıştırıldıktan sonra, klemens dışına taşan açık uçlar
varsa kesilerek kaldırılmalıdır.
Resim 1.27: PVC klemensler
27
Resim 1.28: Porselen ve ray klemens
Klemensle ek yapımı işlem sırası
Ø Eklemek üzere seçtiğiniz uygun klemens ve iletkenleri inceleyerek, iletkenlerin
ucunu klemensin boyunu geçmeyecek şekilde soyarak açınız ve bükünüz.
Ø İletkeni klemense takmak için klemensin vidalarını gevşeterek iletkenin
geçeceği kadar boşluk açınız.
Ø Uçları açılmış (aynı kesitte) iletkenlerin tamamı klemensin içinde olacak şekilde
karşılıklı yerleştiriniz.
Ø Gevşetilen klemens vidalarını iyice sıkınız.
Ø Çeşitli kesitlerdeki tek ve çok telli iletkenleri değişik klemenslerle aynı şekilde
ekleyiniz.
Şekil 1.16: Klemens eki
1.5.5. İletkenlerin Terminallere Bağlanması
Yalıtkanı soyulmuş olan iletken uçları, bağlantı yerinin (terminalin) özelliğine göre
şekillendirilir. Vidalara bağlanacak tek telli ve çok telli iletkenler, vida çapına göre
kargaburun ile bükülür. İletken ucu vida çapına uygun olarak kıvrıldıktan sonra meydana
gelen halka ucu kapatılır ve iletkene dokundurulur. Daha sonra içerisine, alt ve üst
kısımlarına pul veya rondela konularak vida geçirilir. Bu sırada iletkenin vidaya saat ibresi
yönünde sarılmasına dikkat edilmelidir. Çok telli iletkenler vida içerisine geçirildikten sonra
uç kısımları lehimlenmeli veya tel ile sarılmalıdır.
28
Şekil 1.17: İletkenlerin terminallere bağlantısı
1.5.6. Kablo Pabucu Takılması
Kalın kesitli ve çok telli iletkenlerin cihazlara bağlantısı, çoğu kez mümkün olmaz.
Kablo pabuçları değişik tipte ve değişik boyda yapılmaktadır. Çok telli ve kalın kesitli
iletkenlerin uçlarına, bağlamadan önce kablo pabucu takılır. Kablo pabucu, mekaniki ve
elektriki bakımdan iyi bir bağlantı sağlar. Bağlantı sırasında iletkenlerin çıplak kısımlarının
pabuç dışında kalmamasına dikkat edilmelidir. Gerekirse üzerine takılan iletkenle birlikte
lehimlenerek bağlantı mukavemeti arttırılabilir.
Resim 1.29: Kablo pabuç sıkma pensleri
Resim 1.30: Kablo pabuçları
29
Resim 1.31: Kablo uçları ve yüksükleri
Kablo pabucu takılması işlem sırası
Ø Elinizdeki iletkene uygun kablo pabucunu seçiniz.
Ø İletkenin ucunu kablo pabucuna geçecek kadar uygun boyutta soyunuz,
gerekirse iletkeni fırça ile temizleyiniz.
Ø İletkenin soyulmuş ucunu kablo pabucundaki yerine geçiriniz.
Ø Kargaburun veya pense kullanarak (büyük kesitli iletkenlerde pabuç sıkma aleti
kullanarak) kablo pabucunu sıkıştırınız. Kesinlikle çekiç, tornavida vb. aletlerle
vurarak pabucu sıkmayınız.
Ø Kablo pabucunda fazla iletken varsa dikkatlice keserek kaldırınız, sıkıştırılmış
iletkeni gerekirse lehimleyiniz.
Şekil 1.18: Kablo pabucu takılması
Resim 1.32: Kablo pabucu takılması
30
1.5.7. İletkenlerin Yalıtılması
İletkenler eklendikten sonra çıplak olan ek yerlerinin birbirine dokunarak kısa devre
olmaması için ve herhangi bir harici dokunmaya karşı mutlaka yalıtılması gerekir. İç tesisatta
ek yerlerinin yalıtılmasında izolebant, sargıların ek yerlerinin yalıtılmasında ise makaron
kullanılır. İzolebant ile yapılan yalıtma işleminde sarma işine, yalıtkan kısmın üzerinden
başlanır ve izolebantın üst üste gelmesi sağlanarak ek yerinin üzeri tamamen sarılır. Ek
üzerindeki izolebant kalınlığı, kullanılan gerilime göre değişir.
Resim 1.33: İletkenlerin yalıtılması
31
UYGULAMA FAALİYETİ
İLETKENLERİN KESİLMESİ ve YALITKANININ SOYULMASI
İşlem Basamaklar Öneriler
Ø İletkenleri kesiniz.
Ø İnce kesitli iletkenlerin yankeski ve pense ile
kesileceğini, kalın kesitli iletkenlerin testere
veya hidrolik pens ile kesileceğini unutmayınız.
Ø Gerekli olan iletkeni seçiniz ve uzunluğunu
tespit ediniz.
Ø Kesici aletin ağız kısmını, iletkende işaretlenen
yere 90º dik olacak şekilde koyunuz.
Ø Kesici aleti normal bir kuvvetle sıkarak iletkeni
kesiniz.
Ø İletkenlerin yalıtkanını
soyunuz.
Ø İletkeni yankeski ile soymak için uygun bir
yankeski alarak yankeskinin kesici ağzını
seçtiğiniz iletken üzerinde işaretlenen yere
yerleştiriniz.
Ø Hafifçe bastırıp döndürmek süreti ile (iletken
kısmı zedelemeden) yalıtkan kısmı kesiniz ve
iletkenin ucuna doğru çekerek çıkartınız.
Ø İletkeni kablo soyma pensi ile soymak için
soyulmak istenen kısmın başlangıcını, kablo
soyma pensinin ağzına ve uygun olan yere
yerleştirip pensenizi, seçtiğiniz iletkeni tutacak
kadar sıkıştırınız.
Ø Soyulmak istenen kısım yeterli ve iletkende
uygun yerde bulunuyorsa, kablo soyma
pensenizi biraz daha sıkıştırarak yalıtkan kısmın
kesilmesini ve soyulmasını sağlayınız.
Ø Yaptığınız işlemlerde iş güvenliği tedbirlerine
uyunuz.
UYGULAMA FAALİYETİ
32
İLETKENLERİN BÜKÜLMESİ ve DÜZ EK YAPILMASI
İşlem Basamakları Öneriler
Ø İletkenleri istenilen açılarda
bükünüz.
Ø Her hangi yöntemle açtığınız iletkeni veya
önceden açılmış bir iletkeni kargaburun ya da
pense kullanarak (30º -60º -90º vb.)
bükebilirsiniz. Bunun için elinize kargaburunu
alarak bükülmek istenen yerden tutunuz.
Ø Bir elinizle iletkeni tutarken diğer elinizdeki
kargaburunu hafifçe sıkarak istediğiniz açıda
döndürüp bükünüz.
Ø Bükme işleminde yalıtkan kısmın
zedelenmemesine dikkat ediniz.
Ø İletkenleri düz ek yöntemi ile
ekleyiniz.
Ø Düz ek yapılacak iletkenlerin kesitleri ve
yalıtkan kılıf renkleri aynı olmalıdır. Düz ek
yöntemini tekli ve çoklu iletkenlerle ayrı ayrı
uygulayınız. Ayrıca çift düz ek yöntemini de
uygulayınız.
Ø Düz ek yapımında, Resim 1.20’den
faydalanınız.
Ø Eklenmek üzere seçtiğiniz iletkenin uç
kısımlarından 30 mm’lik kısmı soyarak açınız.
İletkenleri açık kısımlarını üst üste getirerek
çapraz şekilde tutunuz.
Ø İletkenler çapraz durumda iken 1/3 oranında
tutulmasına dikkat ediniz.
Ø İletkenleri kesişme noktalarından birini
diğerinin üzerine 90ºlik bir açı ile bükünüz.
Ø Bükme işlemine, bir iletkenin tamamı diğer
iletkenin üzerine sarılana kadar devam ediniz.
Ø Diğer iletkeni, birinci iletkenin üzerine bu kez
ters yönde ve aynı şekilde sarınız.
Ø Düz ekin sıkı olmasına dikkat ediniz, ekleme
işlemini yaptıktan sonra ekin üzerini yalıtınız.
Yalıtma işleminde izolebant veya makaron
kullanınız.
Ø Yaptığınız işlemlerde iş güvenliği tedbirlerine
uyunuz.
33
T EK ve KLEMENSLE EK YAPILMASI
İşlem Basamakları Öneriler
Ø İletkenleri T ek yöntemi ile
ekleyiniz.
Ø T ek yapılacak iletkenlerin kesitleri ve yalıtkan
kılıf renkleri aynı olmalıdır.
Ø T ek yöntemini tekli ve çoklu iletkenlerle ayrı
ayrı uygulayınız. Ayrıca çift T ek yöntemini de
uygulayınız.
Ø T ek yöntemi uygulamasında Resim 1.24-
1.25’ten faydalanınız.
Ø Seçtiğiniz iki iletkenden birinin ucunu istenen
ölçüde soyarak açınız, iletkenin
zedelenmemesine dikkat ediniz.
Ø İkinci iletkenin ek alınacak yerinden 30 mm’lik
bir bölümünü soyarak açınız.
Ø Birinci iletkeni, T ek alınacak iletkenin üzerine
dik olarak ve izoleli kısmını iyice yaklaştırarak
tutunuz.
Ø İletkeni bükerek sarınız, ekin sıkı şekilde
olmasına dikkat ediniz.
Ø Sarma işlemi tamamlandıktan sonra, bükülen
iletkende fazlalık kalırsa, fazlalığı keserek
kaldırınız.
Ø Ek yerinin üzerini izolebantla yalıtınız.
Ø İletkenleri klemens ile
ekleyiniz.
Ø Ekleyeceğiniz iletken kesitleri ve yalıtkan kılıf
rengi aynı olmalıdır.
Ø İletkenlerin ucunu klemensin boyunu
geçmeyecek şekilde soyarak açınız ve bükünüz.
Ø İletkeni klemense takmak için klemensin
vidalarını gevşeterek iletkenin geçeceği kadar
boşluk açınız.
Ø Uçları açılmış (aynı kesitte) iletkenlerin tamamı
klemensin içinde olacak şekilde karşılıklı
yerleştiriniz.
Ø Gevşetilen klemens vidalarını iyice sıkınız.
Vidalar çok sıkılırsa iletkenler zedelenir.
Ø Çeşitli kesitlerdeki tek ve çok telli iletkenleri
değişik klemenslerle aynı şekilde ekleyiniz.
Ø İş güvenliği tedbirlerine uyunuz.
34
KABLO PABUCU TAKMA ve TERMİNAL BAĞLANTISI YAPILMASI
İşlem basamakları Öneriler
Ø Kablo pabucu takınız.
Ø Seçilen kabloya uygun kalınlıkta pabuç seçiniz.
Ø İletkenin ucunu kablo pabucuna geçecek kadar
uygun boyutta soyunuz.
Ø İletkenin soyulmuş ucunu kablo pabucundaki
yerine geçiriniz.
Ø Kargaburun veya pense kullanarak kablo
pabucunun kanatçıklarını iletken üzerine yatırıp
sıkıştırınız.
Ø Kablo pabucunda fazla iletken varsa dikkatlice
keserek kaldırınız, sıkıştırılmış iletkeni
gerekirse lehimleyiniz.
Ø Kalın kesitli kabloya pabucu sıkarken, kablo
pabucu sıkma pensini kullanınız.
Ø Kesinlikle çekiçle ve tornavida ile vurarak
pabuç takmayınız.
Ø İletkenleri terminallere
bağlayınız.
Ø Vidalara bağlanacak tek telli ve çok telli
iletkenler, vida çapına göre kargaburun ile
bükülür.
Ø İletken ucu vida çapına uygun olarak
kıvrıldıktan sonra meydana gelen halka ucu
kapatınız ve iletkene dokundurunuz.
Ø Daha sonra içerisine, alt ve üst kısımlarına pul
veya rondela konarak vida geçiriniz.
Ø İş güvenliği tedbirlerine uyunuz.
35
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
OBJEKTİF TESTLER (ÖLÇME SORULARI)
Aşağıda Doğru-Yanlış ve Çoktan Seçmeli değerlendirme kriteri uygulanmıştır.
1. Bakırın özdirenci alüminyumun özdirencinden fazladır.
DOĞRU……… YANLIŞ……..
2. Gümüş bakırdan daha iyi bir iletkendir.
DOĞRU……… YANLIŞ……..
3. Tungsten metalinin ergime derecesi düşüktür.
DOĞRU……… YANLIŞ……..
4. Krom- nikel, direnç teli ve rezistans yapımında kullanılır.
DOĞRU……… YANLIŞ……..
5. Saf su akümülatör ve galvanoda elektrolit olarak kullanılır.
DOĞRU……… YANLIŞ……..
6. Ham petrolün damıtılmasından meydana gelen PVC saf halde iken kırılgandır.
DOĞRU……… YANLIŞ……..
7. Presbant elektrikli soba, ütü ve havya gibi cihazlarda yalıtım için kullanılır.
DOĞRU……… YANLIŞ……..
8.Tek telli çıplak iletkenler kaç mm² kesite kadar üretilmektedir?
A) 25 mm² B) 20 mm² C) 16 mm² D) 30 mm² E) 35 mm²
9. NVV (TS) kablonun VDE (Alman) sembolüne göre karşılığı hangisidir?
A) NYY B) NYV C) NVY D) NYM E) NMY
10. Aşağıdakilerden hangileri ek yapımında doğru olan uygulamalardır?
1. Çift eklerde, ek yerleri karşılıklı gelmelidir. 2. Ek yapılacak iletken dış yalıtkan kılıf
renkleri aynı olmalıdır. 3. Ek yapılacak iletkenlerin kesitleri aynı olmalıdır. 4. Eğer çekme
kuvveti fazla ise düğümlü T ek yapılmalıdır.
A) 1- 2- 3 B) 1- 2- 4 C) 2- 3- 4 D) 1- 3- 4 E) HEPSİ
DEĞERLENDİRME
Cevaplarınızı cevap anahtarı ile karşılaştırınız. Doğru cevap sayınızı belirleyerek kendinizi
değerlendiriniz. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap verirken tereddüt yaşadığınız sorularla
ilgili konuları faaliyete dönerek tekrar ediniz. Tüm sorulara doğru cevap verdiyseniz diğer
faaliyete geçiniz.
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
36
PERFORMANS DEĞERLENDİRME
MODÜL ADI: Temel Elektrik
Malzemeleri
UYGULAMA FAALİYETİ: İletken ek
ve bağlantılarını yapmak
ÖĞRENCİNİN
ADI SOYADI:…………………………….
SINIF VE NU:…………………………….
AÇIKLAMA: Bu faaliyet kapsamında aşağıda listelenen davranışlardan kazandığınız
becerileri EVET ve HAYIR kutucuklarına (X) işareti koyarak kontrol ediniz.
DEĞERLENDİRME ÖLÇÜTLERİ Evet Hayır
1. İletken ve yalıtkanları doğru seçebildiniz mi?
2. İletkenleri uygun yöntem ve araçlarla kesip yalıtkanını
soyabildiniz mi?
3. İletkenleri uygun yöntem ve araçlarla bükebildiniz mi?
4. Uygun yöntem ve araç gereçlerle düz ek yapabildiniz mi?
5. Uygun yöntem ve araç gereçlerle T ek yapabildiniz mi?
6. Klemensle ek doğru yapabildiniz mi?
7. Kablo pabucunu uygun yöntem ve araç gereçlerle takabildiniz mi?
8. Kabloları terminale uygun yöntem ile takabildiniz mi?
9. İş güvenliği tedbirlerine uydunuz mu?
DEĞERLENDİRME
Yapılan değerlendirme sonunda “Hayır” şeklindeki cevaplarınızı bir daha gözden
geçiriniz. Kendinizi yeterli görmüyorsanız öğrenme faaliyetini tekrar ediniz. Cevaplarınızın
tamamı “Evet” ise bir sonraki faaliyete geçiniz.
PERFORMANS DEĞERLENDİRME
37
ÖĞRENME FAALİYETİ-2
Bu faaliyette verilecek bilgiler doğrultusunda, uygun atölye ortamında, standartlara ve
elektrik iç tesisleri yönetmeliğine uygun olarak, kablo döşeme malzemelerini seçebilecek ve
döşemesini yapabileceksiniz.
Bu faaliyet öncesinde konuyla ilgili araştırma ve gözlem yapmanız bilgileri daha rahat
kavramanıza yardımcı olacaktır, yapmanız gereken öncelikli araştırmalar şunlardır:
Ø Çevrenizde bulunan kabloların döşenmesinde hangi malzemeler kullanılmıştır,
araştırınız.
Ø Çevrenizde bulunan kablo döşeme yöntemlerini araştırınız.
Araştırma işlemleri için internet ortamını kullanabilir, elektrik malzemeleri satan
işyerlerini, elektrik tesisat taahhüt firmalarını gezebilirsiniz. Ayrıca tesisat boruları, kanal,
kroşe kataloglarını incelemelisiniz. Araştırmanızı rapor haline getirerek arkadaşlarınıza
sununuz.
2. KABLO DÖŞEME MALZEMELERİ
2.1. Tesisat Boruları ve Ek Parçaları
2.1.1. Görevi
Elektrik tesislerinde alıcılar ile enerji kaynağı ve kumanda araçları arasındaki bağlantı,
iletkenlerle sağlanmaktadır. Devrenin çalıştığı sürede kablolarda, çevreye tehlikeli olabilecek
enerji geçişi vardır. Bu tehlikeli durumun ortadan kaldırılması için, kablolar boru ve
parçaları içine alınır. Boru ve parçaları da tesisin yapılacağı ortama uygun özellik ve
şekillerde çeşitli gereçlerden yapılır.
2.1.2. Tesisat Boru Çeşitleri ve Ek Parçaları
Tesisat boruları, düz borular ve bükülgen borular olmak üzere ikiye ayrılır. Tesisat
boru ek parçaları, dirsek ve muf olarak adlandırılmaktadır.
ÖĞRENME FAALİYETİ–2
AMAÇ
ARAŞTIRMA
38
2.1.2.1. Düz Borular
Sert termoplastikten (PVC) veya sacdan yapılmıştır. Günümüzde PVC (plastik) alev
almayan borular tesisatlarda kullanılmaktadır. PVC borular aşınmaya ve korozyona
dayanıklıdır. PVC borular, çeşitli boyda ve çaplarda üretilir. PVC boruların yön değiştirdiği
yerlerde dirsekler, boruların kısa geldiği yerlerde ek parçası (muf) kullanılır. Eski tesisatlarda
sıva üstü tesisatlarda bergman (yumuşak çelik sacdan, içi ziftli kartonla yalıtılmış boru), sıva
altı tesisatlarda peşel (çelik sacdan, içi yalıtkansız boru) borular kullanılıyordu.
Resim 2.1: Düz PVC tesisat boruları
Resim 2.2: Tesisat Boru dirseği ve muf
2.1.2.2. Bükülgen Borular
Bükülgen (spiral) borular metal ve yalıtkan (PVC) gereçlerden yapılır. Hareketli,
bükülgen, çarpma ve vurma tehlikesi olan yerlerde kullanılır. Çeşitli çaplarda ve boyda
üretilir (Spiral boru standart çapları 9–11–14–18–26–32–37 mm ).
Resim 2.3: PVC ve metal spiral ( bükülgen ) borular
39
2.2. Kanallar
2.2.1. Görevi
Bina içerisinde sıva altı tesisat döşenip tamamlandıktan sonra telefon, bilgisayar,
asansör, televizyon, seslendirme ve bildirim tesisatları, kuvvet tesisatları yapılmaktadır. Bu
tesisatlar sıvanın üzerine ve değişik şekillerde döşendiğinden özellikle iç dekorasyonun
düzenli görünümünü bozar. Bunun için sonradan döşenen elektrik tesisatları özel taşıyıcılar
kullanılarak, dekoratif görünümle uyumlu hale getirilmiştir.
2.2.2.Çeşitleri ve Ek Parçaları
Kablo kanalları (PVC), kablo tavaları (sac), busbar kanal enerji dağıtım sistemi olmak
üzere genelde üç kanal çeşiti vardır.
2.2.2.1. Kablo Kanalı
Genellikle seyyar tesisatların, dekoratif döşemelere uyumlu bir şekilde çekilmesini
sağlar. Çeşitli boyut ve renklerde genelde 2 m uzunluğunda yapılır. Pano tipi ve duvar tipi
kanallar mevcuttur. Ara bölme, iç köşe, dış köşe, T köşe, sonlama, priz montaj seti gibi ek
parçaları bulunur.
Resim 2.4: PVC kablo kanalı
Resim 2.5: Pano tipi PVC kablo kanalı
40
2.2.2.2. Kablo Tavaları
Kablo tavaları, özellikle havadan veya duvardan geçmesi gereken bir veya birden çok
sayıdaki kabloların emniyetli bir şekilde ve bir arada taşınması için kullanılır. Bunlar çeşitli
genişlikte ve uzunlukta, delikli saclardan U profil şeklinde yapılırlar. Tavana özel aparatları
ile asılarak, duvara ise ayak bağlanarak monte edilir.
Şekil 2.1: Kablo tava ve merdivenleri
Şekil 2.2: Kabloların döşenmesi
2.2.2.3. Busbar Kanal Enerji Dağıtım Sistemi
Tavana monte edilen kanallar ile baralı dağıtım sistemi olan busbar sistemi
günümüzde yeni geliştirilen enerji dağıtım sistemidir. Bu dağıtım sistemi aydınlatma, kuvvet
ve hem aydınlatma, hem de kuvvet tesisatı birlikte yapılabilmektedir. Busbar sisteminde,
atölye içerisinde bulunan makine ve tezgahların tamamına ulaşacak şekilde, içinde enerji
taşıyan alüminyum veya bakır baraların bulunduğu kanallar döşenir. Ayrıca hareketli
makineler için troley sistemi ile hareket halinde kesintisiz enerji sağlanmaktadır. Busbar
kanallı sistemin değişik uygulama şekilleri ve bunları uygulamaya yönelik, çeşitli yan
gereçleri mevcuttur.
Şekil 2.3: Busbar kanal yapısı ve birleştirilmesi
41
Şekil 2.4: Busbar enerji dağıtım sistemi uygulamaları
Resim 2.6: Busbar enerji dağıtım sistemi uygulamaları
2.3. Ek Kutuları
2.3.1. Görevi
Elektrik tesisatlarında içerisinde iletkenlerin eklendiği ve dağıtımlarının yapıldığı ek
kutularıdır (buatlar).
2.3.2. Çeşitleri
Günümüzde sıva altı ve sıva üstü tesisatta kullanılan buatlar PVC’den veya metalden
yapılmaktadır. 5-7 cm çapında ve değişik derinliklerde yuvarlak buatlar dışında, değişik
boyutlarda kare buatlar ve nemli yer buatları bulunmaktadır.
42
Resim 2.7: Sıva altı yuvarlak ve kare PVC buatlar
Resim 2.8: Sıva üstü antigron buatlar
2.4. Kasalar
Anahtar ve prizlerin montajı için kullanılan gereçlerdir. PVC’den sıva altı ve sıva üstü
olarak imal edilir. Normal, norm (derin kasa), geçmeli ve alçıpan kasaları olarak çeşitleri
vardır.
Resim 2.9: Normal ve derin kasa
Resim 2.10: Alçıpan ve geçmeli kasa
2.5. Kroşeler
2.5.1. Görevi
Kabloların, boruların duvar veya tavana tutturulmasına yarayan gereçlerdir. PVC veya
sacdan yapılır.
43
2.5.2. Kroşe Çeşitleri
Kroşeler boru veya kabloların özelliğine ve çapına göre değişik büyüklüklerde üretilir.
Plastik veya sac kroşe, çivili kroşe, antigron kroşe, ray ve tandır kroşe (havaî hat
iletkenlerinde kullanılır) olarak adlandırılır. Antigron kroşeler en çok 30 cm aralıklarla
dübellerle tutturulur. Dübeller plastikten veya çelikten imal edilen, çeşitli boyutlarda yapılan
vida tutturma gerecidir. Çivili kroşeler ile kablo döşenmesi tavsiye edilmemektedir.
Resim 2.11: Çivili kroşeler Resim 2.12: Ray ve antigron kroşeler
Resim 2.13: Kroşe çeşitleri
Resim 2.14: Plastik ve çelik dübel çeşitleri
44
2.6. Kablo Bağı ve Spiralleri
Plastik malzemeden yapılan, kilitli bağlar ya da spiral şeklindeki şeritler, kabloların
bir arada durmasını sağlar. Pano gövdesine yapışmaları için altlıkları da vardır. Çeşitli boyda
ve kalınlıkta çeşitleri vardır.
Resim 2.15: Kablo bağları
Resim 2.16: Kablo bağlarının kullanımı
Resim 2.17: Kablo spirali kullanımı
45
Ø Kablo kanalı ve antigron kroşe döşenmesi
Resim 2.18
Antigron kroşe
Antigron kroşe Buat
Kat Panosu
Priz kasası Priz kasası
Şekil 2.5
Şekil 2.6
46
Resim 2.19
Resim 2.20: NVV kablo
47
UYGULAMA FAALİYETİ
PVC KABLO KANALI DÖŞENMESİ ve ANTİGRON KROŞELER İLE KABLO
DÖŞENMESİ
İşlem Basamakları Öneriler
Ø Kablo kanalı montajını
yapınız.
Enerji altında çalışmayınız.
Ø Uygun boyutlarda PVC kablo kanalını seçiniz.
Ø Plançete veya duvara kanal geçiş yerini
işaretleyiniz.
Ø Kablo kanalını ve kapağını istenen uygun boyda,
düzgün olarak kesiniz (demir testeresi veya çakı
ile).
Ø Kablo kanal uçlarında oluşan çapakları
temizleyiniz.
Ø Kanal, plançete veya duvara montaj deliklerini
açınız.
Ø Kanalı duvar veya plançeteye uygun ve düzgün bir
şekilde tutturunuz.
Ø Kanal kapaklarını takınız.
Ø Kesici aletleri kullanırken dikkat ediniz ve emniyet
ve güvenlik tedbirlerine uyunuz.
Ø Antigron kroşe ile kablo
döşemesini yapınız.
Ø 3 x 2,5 antigron (NVV) kablosunu seçiniz.
Ø Uygun boyda ve kesme aleti ile kabloyu kesiniz.
Ø Kabloya uygun boyutta antigron kroşeyi seçiniz.
Ø Eğer kroşeler büyük seçilirse, kablo sıkı şekilde
tutturulamaz.
Ø Plançete veya duvara uygun aralıklarla (30 cm)
kroşe montaj deliklerini işaretleyip deliniz. Duvara
montaj yapılacaksa matkabı çok dikkatli kullanınız.
Ø Kasaları ve buatları şekle uygun olarak montaj
yapınız.
Ø Kroşeleri montaj deliklerine tutturunuz.
Ø Kabloyu kroşelere yerleştiriniz ve kroşe
kapaklarını takınız.
Ø Kabloyu buat ve kasalara geçiriniz.
Ø İşlerinizi verilen sürede yapınız.
UYGULAMA FAALİYETİ
48
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
OBJEKTİF TESTLER (ÖLÇME SORULARI)
Aşağıda bu öğrenme faaliyetiyle ilgili test, tamamlamalı, doğru-yanlış ölçme kriterleri
uygulanmıştır.
1. Muf, tesisat borusunun ek yapımında kullanılır.
DOĞRU……… YANLIŞ……..
2. Busbar enerji dağıtım sisteminde, enerji taşınmasında bakır veya alüminyum baralar
vardır.
DOĞRU……… YANLIŞ……..
3. Aşağıdakilerden hangisi kasa çeşitlerinden değildir.
A) Normal B) Derin (Norm) C) Geçmeli D) Alçıpan E) Antigron
4. Tandır kroşe kabloların duvara tutturulmasında kullanılmaktadır.
DOĞRU……… YANLIŞ……..
5. Antigron kroşeler en çok kaç cm aralıklarla döşenmelidir.
A) 40- 70 cm B) 45- 65 cm C) 30- 60 cm D) 20- 70 cm E) 35- 65 cm
Aşağıdaki sorulardaki boşlukları doldurunuz.
6. İletkenlerin sıva üstüne döşenmelerini sağlayan gereçlere…………. ve…………...denir.
7. İletkenlerin, içinde ek yapılmasını sağlayan gereçlere ……………denir.
8. Anahtar ve prizlerin sıva altına tutturulmasını sağlayan gereçlere ……………denir.
9. Kabloların bir arada durmasını sağlayan gereçlere ……………..ve ……..…denir.
DEĞERLENDİRME
Cevaplarınızı cevap anahtarı ile karşılaştırınız. Doğru cevap sayınızı belirleyerek
kendinizi değerlendiriniz. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap verirken tereddüt yaşadığınız
sorularla ilgili konuları faaliyete dönerek tekrar ediniz.
Tüm sorulara doğru cevap verdiyseniz diğer faaliyete geçiniz.
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
49
PERFORMANS DEĞERLENDİRME
MODÜL ADI: Temel Elektrik
Malzemeleri
UYGULAMA FAALİYETİ: Kablo
kanalı ve antigron kroşe döşemesini
yapmak
ÖĞRENCİNİN
ADI SOYADI:…………………………….
SINIF VE NU:…………………………….
AÇIKLAMA: Bu faaliyet kapsamında aşağıda listelenen davranışlardan kazandığınız
becerileri EVET ve HAYIR kutucuklarına (X) işareti koyarak kontrol ediniz.
DEĞERLENDİRME ÖLÇÜTLERİ Evet Hayır
1. Tesisat borusu ve kablo kanalını doğru seçebildiniz mi?
2. Busbar kanal enerji dağıtım sistem elemanlarını doğru seçebildiniz
mi?
3. Buat, kasa ve kroşe çeşitlerini doğru seçebildiniz mi?
4. Kablo bağı ve spirallerini doğru seçebildiniz mi?
5. Kablo kanalını duvara veya plançeteye uygun yöntemle
döşeyebildiniz mi?
6. Antigron kroşe ile kabloyu duvara veya plançeteye uygun yöntemle
döşeyebildiniz mi?
7. İş güvenliği tedbirlerine uydunuz mu?
DEĞERLENDİRME
Yapılan değerlendirme sonunda “hayır” şeklindeki cevaplarınızı bir daha gözden
geçiriniz. Kendinizi yeterli görmüyorsanız öğrenme faaliyetini tekrar ediniz. Cevaplarınızın
tamamı “evet” ise bir sonraki faaliyete geçiniz.
PERFORMANS DEĞERLENDİRME
50
ÖĞRENME AALİYETİ-3
Bu faaliyette verilecek bilgiler doğrultusunda, uygun atölye ortamında, standartlara ve
elektrik iç tesisleri ve topraklamalar yönetmeliğine uygun olarak, topraklama elemanlarını
seçebileceksiniz.
Bu faaliyet öncesinde konuyla ilgili araştırma ve gözlem yapmanız bilgileri daha rahat
kavramanıza yardımcı olacaktır, yapmanız gereken öncelikli araştırmalar şunlardır:
Ø Topraklama neden yapılır, araştırınız.
Ø Topraklama çeşitleri nelerdir, araştırınız.
Ø Çevrenizde bulunan topraklama yöntemlerini inceleyiniz.
Araştırma işlemleri için internet ortamını kullanabilir, elektrik malzemeleri satan
işyerlerini, elektrik tesisat taahhüt firmalarını gezebilirsiniz. Ayrıca topraklama elemanları
kataloglarını incelemelisiniz. Araştırmanızı rapor haline getirerek arkadaşlarınıza sununuz.
3. TOPRAKLAMA VE SIFIRLAMA
3.1. Topraklama
3.1.1. Topraklamanın Önemi
Gerilim altında olmayan bütün tesisat kısımlarının, uygun iletkenlerle toprak kitlesi
içerisine yerleştirilmiş bir iletken cisme (elektrot) bağlanmasıdır. Topraklamanın amacı,
elektrikli alıcıları kullananların can güvenliğini sağlamak ve cihazların zarar görmesini
önlemektir. Bütün elektrik makinelerinin gövdeleri, boruların madeni kısımları, kurşunlu
kabloların kurşun kılıfları, tablo ve benzerlerinin metal kısımları topraklanmalıdır.
3.1.2. Topraklama Çeşitleri
Koruma, işletme, fonksiyon ve yıldırıma karşı topraklama olmak üzere dört çeşittir.
AMAÇ
ARAŞTIRMA
ÖĞRENME FAALİYETİ-3
51
Şekil 3.1: Topraklama şekilleri
3.1.2.1. Koruma Topraklaması
İnsanları ve canlıları tehlikeli dokunma gerilimlerine karşı korumak için işletme akım
devresinde bulunmayan iletken bir bölümün topraklanmasıdır. Cihazların gerilim altında
olmayan metal kısımlarının topraklanmasıdır.
3.1.2.2. İşletme Topraklaması
İşletme akım devresinin bir noktasının, cihazların ve tesislerin normal işletilmesi için
topraklanmasıdır. Bir işyeri veya fabrikanın enerjisini sağlamak için çalışan trafonun veya
alternatörün yıldız noktalarının topraklanmasıdır. İki şekilde, dirençsiz ve dirençli işletme
topraklaması yapılmaktadır.
3.1.2.3. Fonksiyon Topraklaması
Bir iletişim tesisinin veya bir işletme elemanının istenen fonksiyonu yerine getirmesi
amacıyla yapılan topraklamadır. Fonksiyon topraklaması, toprağı dönüş iletkeni olarak
kullanan iletişim cihazlarının işletme akımlarını da taşır.
3.1.2.4. Yıldırıma Karşı Topraklama
Yıldırım düşmesi sonucunda işletme gereği gerilim altında bulunan iletkenlere
atlamaları (geri atlamalar) geniş ölçüde önlemek için işletme akım devresine ilişkin olmayan
iletken bölümlerin topraklanmasıdır. Yıldırım topraklaması sistemine paratöner de denir.
52
Paratöner sisteminde yakalama çubuğu vardır ve bu çubuk binaların en üst noktasına
monte edilir, bu çubuğa toprak iletkeni bağlanır ve bağlanan iletken toprak içindeki elektrota
tutturulur.
Şekil 3.2: Paratöner tesis elemanları
Şekil 3.3: Yıldırım oluşması ve binanın paratöner tesisi
Şimşekli ve yıldırım düşme riskli havalarda elektrikli cihaz fişlerini prizden çekiniz.
3.1.3. Topraklama Elemanları
Topraklama tesisinde kullanılan elemanlar; topraklama iletkeni, topraklayıcılar,
topraklama bağlantı elemanları ve zemindir.
3.1.3.1. Topraklama İletkeni
Topraklanacak bir aygıtı veya tesis bölümünün bir topraklayıcıya bağlayan toprağın
dışında ya da yalıtılmış olarak toprağın içinde çekilmiş bir iletkendir. Çeşitli kalınlıkta
yuvarlak, örgülü veya yassı lama şeklinde bakır veya galvanizli iletkenden yapılmaktadır.
53
Topraklama iletkenlerinin en küçük kesitleri, elektrik tesislerinde topraklamalar
yönetmeliğine göre;
Ø Bakır: 16 mm²
Ø Alüminyum 35 mm²
Ø Çelik 50 mm² olmalıdır.
Resim 3.1: Bakır ve galvaniz toprak iletkeni
3.1.3.2. Topraklayıcı (Topraklama Elektrodu) Çeşitleri
Topraklayıcılar toprak ile sürekli temasta bulunduğu için korozyona karşı dayanıklı
malzemelerden oluşmalıdır. Şerit, çubuk ve levha topraklayıcılar olmak üzere çeşitleri
vardır. Levha topraklayıcıların kullanılması pek tercih edilmemektedir. Ayrıca beton
temeline gömülen çelik ve çelik kazıklar veya diğer doğal topraklayıcılar topraklama
tesisinin bir kısmı olarak kullanılabilir.
Ø Şerit Topraklayıcılar: Şerit, yuvarlak iletken ya da örgülü iletkenden yapılan
ve genellikle az derine gömülen topraklayıcılardır. Bunlar uzunlamasına
döşenebileceği gibi yıldız, halka, gözlü topraklayıcı ya da bunların bazılarının
bir arada kullanıldığı biçimde düzenlenebilir.
Ø Çubuk Topraklayıcılar: Boru yada profil çelikten yapılan ve toprağa çakılarak
kullanılan topraklayıcılardır. Genellikle çıplak bakır veya bakır kaplamalı
çelikten yapılır. En az 0,5–1 metre derine gömülmelidirler.
Şekil 3.4: Galvaniz ve bakır çubuk topraklayıcılar
Ø Levha Topraklayıcılar: Dolu ya da delikli levhalardan yapılan
topraklayıcılardır. Bunlar genel olarak öteki topraklayıcılara göre daha derine
gömülür.
54
Yeni yapılacak binalarda temel topraklayıcı tesis edilmesi zorunludur.
Şekil 3.5: Binaların temel topraklaması
3.1.3.3. Bağlantı Elemanları
Klemens, pabuç ve diğer yardımcı bağlantı elemanlarından oluşmaktadır, bakır ve
galvanizden yapılmaktadır.
Resim 3.2: Topraklama bağlantı elemanları
3.1.3.4. Zemin ve Özellikleri
Toprağın özgül elektrik direnci vardır. Bu direnç kenar uzunluğu 1 metre olan toprak
bir küpün karşılıklı iki yüzeyi arasındaki dirençtir.
Ø Bataklık 5- 40 ohm. m
Ø Killi ve humuslu toprak 20- 200 ohm. m
Ø Kum 200- 2500 ohm. m
Ø Çakıl 2000- 3000 ohm. m olarak dirençleri tespit edilmiştir.
Özgül direnci az olan zemin iyi bir topraklamaya olanak verir.
55
3.2. Sıfırlama
3.2.1. Sıfırlama Yapım Nedenleri
Gerilim altında olmayan bütün tesisat kısımlarının şebekenin sıfırlama hattına
(topraklanmış nötr hattına) veya ayrı çekilmiş koruma iletkenine bağlanmasıdır. Alternatör,
trafo gibi cihazların topraklanmış sıfır (nötr) noktalarından çıkan hatlara sıfır veya nötr hattı
denir. Topraklamaya göre daha kolay ve ucuz olan bu korunma şeklinde, elektrikli cihazda
herhangi bir kaçak olduğunda kısa devre meydana gelir ve sigorta atarak cihazın enerjisini
keser. Yani sıfırlama yapılmakla, gövdeye kaçak arızası kısa devreye dönüştürülerek
sigortayı attırmak suretiyle devrenin enerjisi kesilmiş olur. Masrafsız ve kolay
uygulanmasının yanında, sıfırlamanın birtakım sakıncaları da vardır.
Şekil 3.6: Topraklama ve sıfırlama yapılması
3.2.2. Sıfırlamanın Sakıncaları
Giriş faz nötr iletkenleri eğer yer değiştirilirse alıcılar üzerinde faz verilmiş olur.
Normalde nötr hattında enerji bulunmamalıdır; ancak şebeke hatlarının dengesiz yüklenmesi
sonucu olarak nötr hattında da enerji olabilir. Küçük değerdeki kaçaklar sigorta tarafından
algılanmayacağı için cihaza dokunan kişiler içinde her zaman potansiyel tehlike oluşturur.
56
Günümüzdeki şebeke su boruları yalıtkan malzemedendir, topraklama yapamaz.
Su borusundan topraklama yapılamaz.
57
UYGULAMA FAALİYETİ
TOPRAKLAMA İLETKENİ BAĞLANTISI YAPILMASI
İşlem Basamakları Öneriler
Ø Topraklama iletkenini çekiniz.
Ø Sıfırlama yapınız.
Ø Elektrikli bir cihaz seçiniz.
Ø Topraklama iletkenini seçiniz, iletken
yalıtkanının yeşil- sarı renk olmasına dikkat
ediniz.
Ø Elektrikli cihazın gövdesine yalıtılmış
telden topraklama iletkenini bağlayınız.
Bağlantı yeri eğer boyalı ise boya
tabakasını kazıyınız.
Ø Bağladığınız yalıtılmış iletkeni dağıtım
tablosundaki topraklama barasına veya
topraklama iletkeni bulunan buata kadar
çekiniz.
Ø Topraklama iletken bağlantısını yapınız,
bağlantının gevşek olmamasına dikkat
ediniz.
Ø Eğer ortamda topraklama hattı yoksa
sıfırlama yapınız.
Ø Sıfırlama bağlantısı için öğrenme
faaliyetindeki bağlantı şeklinden
faydalanınız.
Ø Sıfırlamanın sakıncalı olduğunu
unutmayınız.
Ø Enerji altında çalışmayınız.
Ø İş güvenliği ve emniyet tedbirlerine
uyunuz.
Ø Uygun araç gereçleri kullanınız.
UYGULAMA FAALİYETİ
58
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
OBJEKTİF TESTLER (ÖLÇME SORULARI)
Aşağıdaki soruları, tamamlamalı, doğru-yanlış olarak değerlendiriniz.
1. İnsanları ve canlıları tehlikeli dokunma gerilimlerine karşı korumak için, cihazların
gerilim altında olmayan metal kısımlarının topraklanmasına, ………… denir. Boşluğu
doldurunuz.
2. Transformatör sargılarının yıldız bağlantı noktasının topraklanmasına,………….denir.
3. Bakır topraklama iletkeni kesiti en az 10 mm² olmalıdır.
DOĞRU……… YANLIŞ……..
4. Alüminyum topraklama iletkeni kesiti en az 35 mm² olmalıdır.
DOĞRU……… YANLIŞ……..
5. Çubuk topraklama elektrotu en az 0,2 metre derine gömülmelidir.
DOĞRU……… YANLIŞ……..
6. Levha topraklayıcılar, diğer topraklayıcılara göre daha derine gömülmelidir.
DOĞRU……… YANLIŞ……..
7. Killi ve humuslu toprak özgül direnci, çakıl özgül direncinden daha çoktur.
DOĞRU……… YANLIŞ……..
8. Gerilim altında olmayan bütün tesisat kısımlarının şebekenin sıfırlama hattına
(topraklanmış nötr hattına) veya ayrı çekilmiş koruma iletkenine bağlanmasına sıfırlama
denir.
DOĞRU……… YANLIŞ……..
DEĞERLENDİRME
Cevaplarınızı cevap anahtarı ile karşılaştırınız. Doğru cevap sayınızı belirleyerek
kendinizi değerlendiriniz. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap verirken tereddüt ettiğiniz
sorularla ilgili konuları faaliyete dönerek tekrar ediniz. Tüm sorulara doğru cevap
verdiyseniz diğer faaliyete geçiniz.
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
59
PERFORMANS DEĞERLENDİRME
MODÜL ADI: Temel Elektrik
Malzemeleri
UYGULAMA FAALİYETİ:
Topraklama iletkenini çekmek ve
sıfırlama yapmak
ÖĞRENCİNİN
ADI SOYADI:…………………………….
SINIF VE NU:…………………………….
AÇIKLAMA: Bu faaliyet kapsamında aşağıda listelenen davranışlardan kazandığınız
becerileri EVET ve HAYIR kutucuklarına (X) işareti koyarak kontrol ediniz.
DEĞERLENDİRME ÖLÇÜTLERİ Evet Hayır
1.Topraklamanın önemini kavradınız mı?
2.Topraklama çeşitlerini kavradınız mı?
3.Topraklama elemanlarını doğru seçtiniz mi?
4.Topraklama iletkenini doğru ve uygun yöntemle çektiniz mi?
5.Topraklama bağlantısını doğru yaptınız mı?
6.Sıfırlama yapılma nedenlerini ve sakıncalarını kavradınız mı?
7. İş güvenliği tedbirlerine uydunuz mu?
DEĞERLENDİRME
Yapılan değerlendirme sonunda “hayır” şeklindeki cevaplarınızı bir daha gözden
geçiriniz. Kendinizi yeterli görmüyorsanız öğrenme faaliyetini tekrar ediniz. Cevaplarınızın
tamamı “evet” ise bir sonraki faaliyete geçiniz.
PERFORMANS DEĞERLENDİRME
60
ÖĞRENME FAALİYETİ-4
Bu faaliyette verilecek bilgiler doğrultusunda, uygun atölye ortamında, standartlara ve
elektrik iç tesisleri yönetmeliğine, Bayındırlık Bakanlığı Elektrik Genel Teknik
Şartnamesi’ne uygun olarak, zayıf akım malzemelerini seçebilecek ve bağlantılarını
yapabileceksiniz.
Bu faaliyet öncesinde konuyla ilgili araştırma ve gözlem yapmanız bilgileri daha rahat
kavramanıza yardımcı olacaktır, yapmanız gereken öncelikli araştırmalar şunlardır:
Ø Zayıf akım tesisatlarında neden düşük gerilim kullanılmaktadır, araştırınız.
Ø Çevrenizde bulunan zil tesisatında hangi elemanlar kullanılmıştır, araştırınız.
Ø Kapı otomatiği nasıl çalışmaktadır, araştırınız.
Ø Resmi dairelerde hizmetlilerin çağırılmasında hangi sistem kullanılmaktadır,
araştırınız.
Araştırma işlemleri için internet ortamını kullanabilir, elektrik malzemeleri satan
işyerlerini, elektrik tesisat taahhüt firmalarını gezebilirsiniz. Ayrıca zayıf akım tesisat
malzemeleri kataloglarını incelemelisiniz. Araştırmanızı rapor haline getirerek
arkadaşlarınıza sununuz.
4. ZAYIF AKIM MALZEMELERİ
4.1. Transformatör
4.1.1. Zayıf Akım Transformatörü Görevi ve Yapısı
Transformatör; sargılarından herhangi birine uygulanan alternatif gerilimi,
elektromanyetik endüksiyon yolu ile diğer sargılarında aynı frekansta; fakat farklı akım ve
gerilime dönüştüren ve hareket eden parçası olmayan elektrik makinesidir. Küçük güçlü
transformatörlere zil transformatörü denilmekte ve 220 / 3- 5- 8 volt, 220 / 4- 8- 12 volt ve
220/ 24 voltluk standart gerilimlerde üretilmektedir. Güçleri ise 5- 10- 20- 50 watt olarak
değişmektedir.
ÖĞRENME FAALİYETİ-4
AMAÇ
ARAŞTIRMA
61
Zayıf akım transformatörü, demir nüve ve sargılar olmak üzere iki bölümden meydana
gelmiştir. Demir nüve, 0,35- 0,5 mm. kalınlığındaki birer yüzeyleri yalıtılmış ince silisli
sacların paketlenmesi ile yapılmıştır. Sargılar primer ve sekonder sargı olmak üzere iki
adettir.
Düşürücü trafolarda birbiriyle elektriki bağlantısı olmayan bu iki sargıdan ince kesitli
iletkenle çok sipirli olarak sarılan birinci sargıya primer sargı, kalın kesitli iletkenle az sipirli
olarak sarılan ikinci sargıya ise sekonder sargı denir. Zil, kapı otomatiği, refkontak,
numaratör, kapı otomatiği zayıf akım trafo çıkışına bağlanır (4- 8- 12 volt).
Resim 4.1: Zayıf akım transformatörü (raya montajlı)
4.1.2. Çalışma Prensibi
Transformatör prensip şemasında, primer sargıya alternatif gerilim uygulandığında,
bobinden alternatif akım geçer. Bu akım, demir nüve üzerinde zamana göre yönü ve şiddeti
değişen bir manyetik alan meydana getirir. Devresini sekonder sargının bulunduğu ayak
üzerinden tamamlayan değişken manyetik alan kuvvet çizgileri, sekonder sargı iletkenlerini
keserek bir emk (elektro motor kuvvet) endükler.
Sargı . Sargı .
Primer Sekonder
U1 U2
I1 I2
N1 N2
Manyetik Alan
Nüve
Şekil 4.1: Transformatör prensip şeması
Bu şekilde aralarında hiçbir elektriki bağ olmadığı halde, primer sargıya uygulanan
alternatif gerilimin etkisi ile sekonder sargıdan aynı frekanslı, düşük gerilim elde edilir.
Transformatörün, sekonder sargısından düşük değerli alternatif gerilim uygularsak bu defa
diğer sargısında aynı frekanslı yüksek gerilim alırız. Fakat fazla akım çekilemez.
62
4.2. Butonlar
4.2.1. Butonların Görevi
Çağırma ve bildirim tesisatlarında devreye enerji verip kesmeye yarayan elemanlara
buton denir. Buton, iletkenlerin bağlandığı iki vida ve yayın hareket ettirdiği bir kontaktan
meydana gelmiştir. Buton normalde yay tarafından açık tutulur ve üzerinden akım geçmez.
Butona basıldığında yay kuvveti yenilerek hareketli kontağın vidalar üzerine basması, yani
devreyi kapatması sağlanır. Bu durumda devreden akım geçer. Zil butonu üzerinden elimizi
çektiğimizde yay, tekrar kontağı iterek devreyi açar.
Şekil 4.2: Buton
4.2.2. Buton Çeşitleri
Zil butonları, sıva altı veya sıva üstü, yuvarlak, köşeli, etiketli, çoklu (butoniyer)
şeklinde üretilir. Son yıllarda butoniyerler sesli ve görüntülü haberleşmeye olanak
sağlamaktadır. Ayrıca kapı otomatiği ve merdiven otomatiği butonları, yangın bildirim
butonları da bulunmaktadır.
Resim 4.2: Zil butonları (hopörlörlü, fotoselli, kameralı)
Transformatörün bir sargısına doğru gerilim uygulandığında çıkışından gerilim
alabilir miyiz, araştırınız.
63
4.3. Ziller
4.3.1. Zil Çeşitleri
Zil, zayıf akım tesisatının bildirim kısmını oluşturmaktadır. Çeşitleri; elektromekanik
zil, elektronik zil, melodili ziller en çok kullanım alanı bulmaktadır.
Resim 4.3: Elektromekanik ve elektronik ziller
4.3.2. Elektromekanik Zil Çalışma Prensibi
Elektromekanik zil, elektromıknatıs, tokmak, çan ve bunların monte edidiği kaideden
meydana gelir. Bobin uçlarına 8-12 voltluk alternatif gerilim uygulandığında, bobin etrafında
bir manyetik alan meydana gelerek bobinin göbeğini oluşturan sac nüveyi mıknatıslar.
Mıknatıslanan nüve, karşısındaki paleti çeker ve ucundaki tokmak çana vurur. Palet çekildiği
anda A kontağı açıldığından bobinin enerjisi kesilir. Bu durumda nüve mıknatıslığını
kaybederek paleti bırakır. Palet normal konumuna döndüğünde ise kontak kapanarak tekrar
bobine gerilim gelmesi oluşur. Zilin çalışması, bobine gerilim uyguladığımız müddetçe
devam eder.
Şekil 4.3: Elektromekanik zil iç yapısı
Zil ayar vidasından, zilin çalma sesini ayarlayınız.
64
4.4. Kapı Otomatiği
4.4.1. Görevi
Apartman veya diğer binaların ana giriş (cümle kapı) kapıları, ısı kaybı ve güvenlik
açısından kapalı tutulması gerekir. Bu amaçla kapı, genelde hidrolik bir kol düzeneği ile
sürekli kapalı tutulur. Dışarıdan gelen kişiye kapının otomatik olarak açılmasını sağlayan
elektrikli elemana kapı otomatiği denir. Kapı otomatiği üzerinde gergi zincirleri vardır, bu
gergi zincirini ayarlayarak iyi bir açılma sağlanmaktadır. Yeni nesil kapı otomatiklerinde bu
zincir düzeneği kaldırılmıştır, kapı otomatiğine enerji geldiğinde direk kapı açılmaktadır.
Resim 4.4: Kapı otomatikleri
4.4.2. Çalışma Prensibi
Kapı otomatiği üzerinde (zincirli tip) elektromıknatıs, kurma kolu, sürgü kolu, yerine
getirme yayı mandalı, palet gibi elemanlar bulunmaktadır. Mekanik parçaların oluşturduğu
kilit sistemi elektromıknatısın enerjilenmesi ile harekete geçerek kapı üzerindeki kilidi açar.
Kapı otomatiği daima, sürgülü kilitle birlikte kullanılır ve açılır, kapanır ve bina kapısının iç
tarafına monte edilir. Sürgü kolu, küçük bir zincir yardımıyla kilit sürgüsüne, kurma kolu ise,
kapı mesnedindeki duvara bağlanır. Bina kapısı kapatılınca, kurma yayı gergin duruma gelir
ve kurma yayına bağlı sürgü kolu çekilmek ister, fakat sürgü kolu pimi ve palet üzerindeki
tırnağa takılı bulunan mandal nedeni ile çekilemediği için sürgü kolu hareket edemez ve kapı
açılmaz.
Kapının açılması için, paletin çekilmesi ve mandalın tırnaktan kurtulması gerekir.
Kapı otomatiği bobini enerjilenince (butona basıldığında) bobin mıknatıslanarak paletini
çeker çekmez mandal tırnaktan kurtulur. Böylece gergin durumdaki kurma yayı, sürgü kolu
piminin mandal üzerindeki yerinden kurtulmasını sağlar. Sürgü kolu çekilerek kilidi ve
dolayısıyla kapıyı açar. Kapı açıldıktan sonra yerine getirme yayı yardımıyla sürgü kolu
pimi, mandal üzerindeki oyuğa girer ve kapı otomatiği tekrar kurularak yeniden çalışmaya
hazır hale gelir.
65
Şekil 4.4: Zircirli tip kapı otomatiği iç yapısı
4.5. Numaratör
4.5.1. Görevi
Günümüzde kullanım yeri çok azalmış olan numaratör tesisatı apartmanlarda kapıcıyı,
işyerlerinde hizmetliyi çağırmak amacıyla kulanılmaktadır. Günümüzde eskiden kalma
tesisatlar haricinde kullanımı azdır. Kullanılan yerler tam olarak bitmedikçe üretimi ve
tesisatı da yapılacaktır.
Resim 4.5: Numaratör
4.5.2. Çalışma Prensibi
Numaratörler üç ve beş aboneli olarak yapılmaktadır. Daha fazla aboneye ihtiyaç
olduğunda üçlü veya beşli gruplar oluşturularak sayı arttırılabilir. Numaratörlerde her abone
için bir elektromıknatıs, elektromıknatısın önünde bir palet ve bu paletin üzerinde düşmeye
hazır bekleyen bir numara bulunur. Elektromıknatıslara ayrı ayrı butonlar kumanda eder ve
her elektromıknatıs tek bir zile seri bağlıdır.
66
Numaratör tesisatında numaratör, kapıcı veya hizmetli odasında, butonlar ise binalarda
daire içinde, resmi dairelerde ise yönetici odasında bulunur. Kapıcı yada hizmetliyi çağırmak
isteyen kişi, numaratör butonuna basarak kapıcı odasındaki zili çalarken kendisine ait olan
numaranında, numaratör ekranına düşmesini sağlar. Zilin çalması ile çağırıldığını anlayan
hizmetli, numaratöre bakarak kim tarafından çağrıldığını anlamış olur. Numaratör kurma
kolu yardımı ile düşen numarayı yerine kaldırdıktan sonra hizmeti yerine getirmek üzere
gider, bu arada kendisi başkaları tarafından aranmışsa döndüğünde numaratöre bakarak bunu
anlayabilir.
1
Tırnak
Ekran
Numara
Bobin
Paletin çekilme yönü
Numaralandırma kolu
220/12 V 6/25 A
Mp
R
Şekil 4.5: Numaratör çalışma prensibi
4.6. Refkontak
4.6.1. Görevi
Çocuk bakım evleri, kütüphane, hastane, okul gibi sessizliğin önemli olduğu yerlerde
çağırma ve bildirim amaçlı olarak, ışıklı çağırma (refkontak) tesisatları kullanılır.
4.6.2. Çalışma Prensibi
Refkontak tesisatı role, çağırma butonu, söndürme butonu ve iki adet sinyal
lambasından meydana gelmektedir. Role ve söndürme butonu çağrıyı yapan kişinin
odasında, çağırma butonu kişinin hemen yanında bulunur. Sinyal lambalarından biri, çağrıyı
yapan kişinin odasının koridora bakan kısmının üstüne, diğeri ise çağrılan görevlinin
beklediği yere konulur.
Görevliyi çağırmak için çağırma butonuna basılır. Bu durumda role bobinine enerji
uygulanır ve akım geçerek karşısındaki paleti çeker. Palete bağlı kontak kapandığından
refkontak lambaları yanar.
67
Butondan basınç kaldırıldığında bobin enerjisi kesilerek paleti bırakır; fakat palet
tırnağa takılı bulunduğundan kontak açılmaz ve dolayısıyla lambalar yanmaya devam eder.
Görevli kişi bulunduğu yerdeki lambanın yandığını görünce koridora çıkar. Hangi kapının
üzerindeki lamba yanıyorsa o odadan çağrıldığını anlar ve odaya gider. Oda içerisine girerek
görevini yaptıktan sonra, yine oda içerisinde bulunan söndürme butonuna basar, tırnaktan
kurtulur. Böylece sinyal lambaları söner ve role tekrar ilk çalışma durumuna döner.
Şekil 4.6: Refkontak elemanları
Günümüzde elektronik refkontaklarda üretilmektedir. Elektronik refkontaklarda
mekanik role tırnak düzeneği yoktur. Üzerinde lamba, zil, söndürme butonu (Off), çağırma
butonu (On) ve 24 Volt gerilim bağlantı klemensleri bulunur.
Resim 4.6: Elektronik refkontak iç yapısı
4.7. Diyafon
4.7.1. Görevi
Diyafon tesisatları günümüzde numaratör ve refkontak tesisatının kullanıldığı yerlerde
alternatif olarak kullanılmaktadır. Diyafonda çağıran ve çağrılan kişiler birbirlerinin sesini
duyduklarından, daha kolay iletişim kurulmakta ve zamandan tasarruf sağlanmaktadır.
Günümüzde görüntülü diyafonlarda kullanılmaktadır.
68
Resim 4.7: Büro tipi görüntülü diyafonlar ve santral
4.7.2. Çalışma Prensibi
Diyafon tesisatlarında bir merkez ünitesi ve ona bağlı şube üniteleri bulunmaktadır.
Merkez ünitesinin üzerinde her üniteye ait bir buton bulunur. Konuşulmak istenen şube
ünitesinin anahtarı kapatıldıktan sonra, konuşma butonuna basılarak gerekli ses mesajı
şubeye ulaştırılır. Merkeze bağlı şubelerin tamamı merkezle ayrı ayrı görüşebilir. Diyafonlar
en çok çay ocakları, bürolarda, okullarda, imalathanelerde kullanılmaktadır. Diyafonlar
geliştirilerek apartman zil tesisatları ile birlikte kullanılmaya başlanmıştır. Ayrıca görüntülü
sistemde yaygınlaşmaktadır.
Şekil 4.7: Apartman diyafon sistemi
Apartman tipi diyafon şubelerinde, kapı otomatiği, merdiven otomatiği, konuşma
butonları bulunmaktadır.
69
UYGULAMA FAALİYETİ
ZİL, KAPI OTOMATİĞİ, NUMARATÖR ve BÜRO TİPİ DİYAFON
ÇALIŞTIRILMASI
İşlem Basamakları Öneriler
Ø Elektromekanik zile enerji
vererek çalıştırınız.
Ø Kapı otomatiğine enerji
vererek çalıştırınız.
Ø Numaratöre enerji vererek
çalıştırınız.
Ø Büro tipi diyafon
bağlantısını yapınız.
Ø Elektromekanik zile, zayıf akım transformatörü düşük
gerilim tarafından 12 volt uygulayınız.
Ø Elektromekanik zilin ayar vidasını ayarlayarak sesini
ayarlayınız.
Ø Bağlantılarınızı enerji var iken yapmayınız.
Ø Zincirli tip kapı otomatiğini seçiniz.
Ø Kapı otomatiğine zayıf akım transformatörü düşük
gerilim tarafından 12 volt uygulayınız.
Ø Kapı otomatiği gergi zinciri ayarını yapınız.
Ø Aşağıdaki bağlantı şeklinden faydalanınız.
Ø Zayıf akım trafosunun çıkışının bir ucunu uygun
kabloyla butona bağlayınız.
Ø Trafonun diğer ucunu numaratör bobinine bağlayınız.
Ø Bobine seri olarak zil de bağlayabilirsiniz.
Ø Butonun çıkış ucunu numaratör bobinine bağlayınız.
Ø Trafoya çok dikkatli biçimde 220 volt enerji veriniz.
Ø Butona basınız, numaratör paleti düşerse numaratör
çalışmaktadır.
Ø Devreyi 3 veya 5 buton ile de yapabilirsiniz.
Ø Diyafon merkez ve şubesini seçiniz (3 şubeli).
Ø Merkez ile şube arasında uygun kablo ile bağlantı
yapınız. Uygun kablo seçilmezse seste bozulmalar
olabilir.
Ø Merkez diyafona enerji veriniz, şube konuşma
butonuna basarak, haberleşmeyi sağlayınız.
UYGULAMA FAALİYETİ
70
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
OBJEKTİF TESTLER (ÖLÇME SORULARI)
Aşağıdaki soruların cevaplarını, çoktan seçmeli, doğru-yanlış olarak değerlendiriniz.
1. Zayıf akım transformatörleri standart olarak 220 / 12 veya 220 / 24 voltluk olarak üretilir.
DOĞRU……… YANLIŞ……..
2. Transformatör primer sargısına alternatif gerilim uygulandığında sekonderinden değişik
frekanslı düşük gerilim elde edilir.
DOĞRU……… YANLIŞ……..
3. Transformatörün sekonder sargısından düşük değerli alternatif gerilim uygulanırsa, diğer
sargısında yüksek gerilim alınır; fakat fazla akım çekilemez.
DOĞRU……… YANLIŞ……..
4. Aşağıdakilerden hangisi refkontak elemanlarından değildir.
A) Role B) Lamba C) Çağırma butonu D) Söndürme butonu E) Butoniyer
5. Zincirli tip kapı otomatiğinde, gergi zinciri gevşek olduğunda kapı otomatik olarak
açılmaz.
DOĞRU……… YANLIŞ……..
DEĞERLENDİRME
Cevaplarınızı cevap anahtarı ile karşılaştırınız. Doğru cevap sayınızı belirleyerek
kendinizi değerlendiriniz. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap verirken tereddüt yaşadığınız
sorularla ilgili konuları faaliyete dönerek tekrar ediniz.
Tüm sorulara doğru cevap verdiyseniz diğer faaliyete geçiniz.
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
71
PERFORMANS DEĞERLENDİRME
MODÜL ADI: Temel Elektrik
Malzemeleri
UYGULAMA FAALİYETİ: Zayıf akım
malzemeleri bağlantılarını yapmak
ÖĞRENCİNİN
ADI SOYADI:…………………………….
SINIF VE NU:…………………………….
AÇIKLAMA: Bu faaliyet kapsamında aşağıda listelenen davranışlardan kazandığınız
becerileri EVET ve HAYIR kutucuklarına (X) işareti koyarak kontrol ediniz.
DEĞERLENDİRME ÖLÇÜTLERİ Evet Hayır
1.Zayıf akım transformatörü çalışma prensibini kavradınız mı?
2.Elektromekanik zil, kapı otomatiği çalışma prensibini kavradınız mı?
3.Numaratör, refkontak ve diyafonun çalışma prensibini kavradınız mı?
4.Elektromekanik zil, kapı otomatiğine doğru şekilde enerji verip
çalışmasını sağladınız mı?
5.Numaratör ve diyafona doğru biçimde enerji verip çalışmasını
sağladınız mı?
6. İş güvenliği tedbirlerine uydunuz mu?
DEĞERLENDİRME
Yapılan değerlendirme sonunda “hayır” şeklindeki cevaplarınızı bir daha gözden
geçiriniz. Kendinizi yeterli görmüyorsanız öğrenme faaliyetini tekrar ediniz. Cevaplarınızın
tamamı “evet” ise bir sonraki faaliyete geçiniz.
PERFORMANS DEĞERLENDİRME
72
ÖĞRENME FAALİYETİ-5
Bu faaliyette verilecek bilgiler doğrultusunda, uygun atölye ortamında, standartlara ve
elektrik iç tesisleri yönetmeliğine uygun olarak, aydınlatma ve priz devre elemanlarını
seçebilecek ve bağlantılarını yapabileceksiniz.
Bu faaliyet öncesinde konuyla ilgili araştırma ve gözlem yapmanız bilgileri daha rahat
kavramanıza yardımcı olacaktır, yapmanız gereken öncelikli araştırmalar şunlardır:
Ø Çevrenizde bulunan lamba çeşitlerini araştırınız.
Ø Çevrenizde bulunan priz çeşitlerini araştırınız.
Ø Çevrenizde bulunan aydınlatma kontrol elemanlarını araştırınız.
Araştırma işlemleri için internet ortamını kullanabilir, elektrik malzemeleri satan
işyerlerini, elektrik tesisat taahhüt firmalarını gezebilirsiniz. Ayrıca aydınlatma ve priz
tesisat malzemeleri kataloglarını incelemelisiniz. Araştırmanızı rapor haline getirerek
arkadaşlarınıza sununuz.
5. AYDINLATMA VE PRİZ DEVRE
ELEMANLARI
5.1. Fişler
5.1.1. Görevleri
Fiş, bir aygıt veya uzatma kablosundaki iletkenleri, prizdeki kontaklar aracılığı ile
elektrik tesisi iletkenlerine birleştirmeyi veya bunlardan ayırmayı sağlayan bir araçtır.
5.1.2. Yapıları Bakımından Fiş Çeşitleri
Normal fiş, topraklı fiş, üç fazlı fiş, telefon fişi, yeni sistemde Amerikan ve Avrupa
fişleri (bu fişler adaptör ile bizim kullandığımız prizlere dönüştürülmektedir) olmak üzere
çeşitleri kullanılmaktadır. Fiş gövdesi bakalit, sert PVC, termoplastikten yapılmaktadır. Fiş
kontakları prinçten yapılmaktadır.
AMAÇ
ARAŞTIRMA
ÖĞRENME FAALİYETİ-5
73
Resim 5.1: Normal, topraklı ve telefon fişi
Resim 5.2: Üç fazlı yuvarlak ve yassı fişler
5.1.3. Enerji Alış Şekillerine Göre Fiş Çeşitleri
Erkek fiş, dişi fiş olmak üzere çeşitleri bulunmaktadır.
Resim 5.3: Dişi fişler
Resim 5.4: Çoğaltıcı fişler
5.1.4. Jaklar ve Çeşitleri
Antenden gelen (TV) yüksek frekanslı sinyali yabancı dış sinyallerden korumak için,
koaksiyel kablo kullanma mecburiyeti vardır. Televizyonların anten tesisatları ile TV cihazı,
koaksiyel kablo ve anten jakı aracılığı ile irtibatlandırılır. Kablonun orta ucu (canlı uç) anten
jakının ortasındaki canlı uçla irtibatlandıktan sonra, kablonun hasır örgülü kısmıda anten
74
jakının şasesi ile irtibatlandırılarak bağlanır. Elektronik cihazların birbirine bağlanmasında
ve osilaskop gibi cihazların sinyal girişlerinde kullanılan BNC jakını bağlarken de benzer
yöntem kullanılır.
Resim 5.5.a: Anten jakı Resim 5.5.b: BNC connector
Resim 5.6.a. ve b.’de anten kablosunun jaka takılması gösterilmektedir, inceleyiniz.
Resim 5.6.a: Anten kablosunun jaka takılması
Resim 5.6.b: Anten kablosunun jaka takılması
5.2. Prizler
5.2.1. Görevleri
Elektrik cihazlarına, bir elektrik devresinden fiş aracılığı ile doğrudan veya uzatma
kablosu ile enerji alınması için kullanılan araçtır. Dış çerçevesi sert PVC madde, bakalit veya
termoplastik malzemeden yapılmıştır, enerjinin bağlanacağı kontak yuvaları düzeneği,
yanmaz özellikli PVC veya porselen malzemenin içinde bulunmaktadır.
75
5.2.2. Kullanım Yerlerine Göre Priz Çeşitleri
Kullanım yerlerine göre prizler; sıva altı, sıva üstü, etanş (Antigron), seyyar grup prizi
olmak üzere çeşitleri vardır.
Resim 5.7.a: Sıva altı priz Resim 5.7.b: Sıva üstü priz
Resim 5.8: Antigron prizler
Resim 5.9.a: Grup prizler Resim 5.9.b: Üç fazlı yassı priz
5.2.3. Yapıları Bakımından Priz Çeşitleri
Yapıları bakımından prizler; normal, ups, topraklı, üç fazlı, telefon, data, müzik yayın,
uydu tv prizi olmak üzere çeşitleri vardır.
76
Resim 5.10.a: Priz çeşitleri
Resim 5.10.b: Priz çeşitleri
77
Resim 5.10.c: Priz çeşitleri
5.3. Duylar
5.3.1. Görevi
Duy, elektrik lambasının, vidalanmak veya takmak suretiyle elektrik tesisine
bağlanmasını sağlayan araçtır. İletken kısımları genellikle pirinçten yapılır ve anahtardan
gelen iletken, mutlaka duyun orta (iç) kontak kısmına bağlanır.
5.3.2. Yapım Gereçlerine Göre Duy Çeşitleri
Porselen ve bakalitten yapılmış çeşitleri bulunmaktadır. Ayrıca bronz ve kauçuktan da
yapılmaktadır.
Resim 5.11: Porselen ve bakalit duylar
78
5.3.3. Yapılışlarına Göre Duy Çeşitleri
Süngülü ve vidalı duy olmak üzere çeşitleri vardır.
Resim 5.12: Süngülü ve vidalı duy
5.3.4. Kullanım Yerlerine Göre Duy Çeşitleri
Asma duy, tavan duy, bahçe duy, donanma duy, braçol duy olmak üzere çeşitleri
vardır.
Asma duy Bahçe duy Braçol duy Donanma duy Duvar duyu
Duvar glop duy Tavan glob duy Nemli yer duy Tavan duy Üniversal duy
Resim 5.13: Kullanım yerlerine göre duy çeşitleri
5.3.5. Büyüklüklerine Göre Duy Çeşitleri
Minyonet duy, minyon duy, normal duy, golyat duy olmak üzere çeşitleri vardır.
Resim 5.14: Minyon duy
79
5.3.6. Soketler
Özellikle fluresant, halojen, ralina armatürlerde kullanılır. Uzun (düz) fluoresant ve
dairesel (simit) fluoresant lamba soketleri bulunmaktadır.
Resim 5.15: Fluoresant ve halojen ampül soketi, ralina ampül soketi
5.4. Lambalar (Ampül)
5.4.1. Görevi
Elektrik enerjisini ışık enerjisine çeviren gereçlere kısaca, lamba veya ampül
denmektedir.
5.4.2. Lamba Çeşitleri
Akkor flamanlı, fluoresant, civa buharlı, sodyum buharlı, metal buharlı, halojen, neon,
led lambalar olmak üzere çeşitleri vardır. Bu ampüllerden en çok kullanılan akkor flamanlı
ve fluoresant ampüllerin iç yapısı incelenecektir.
Ø Akkor flamanlı ampül iç yapısı
Elektrik akımı bir iletken üzerinden geçince, iletkenin cinsine bağlı olarak değişen bir
ısı ve daha fazla akım geçirilirse, iletken akkor hale geleceğinden ısı ile birlikte ışıkta
saçmaya başlar. Ancak bu işlem açık havada yapıldığında, kısa zamanda iletkenin
kopmasıyla neticelenir. Bu işlem, ışık elde etmek için kapalı bir ortamda ve özel seçilmiş
gazların içinde yapılmalıdır.
Akkor flamanlı lambaların kızaran teli tungsten (volfram) metalinden yapılmıştır.
Flamanın yapılışı çok basit olmayıp önemli teknolojik aşamalardan geçmektedir. Tungsten
metalinin ergime derecesi yüksektir. 3410 ºC derecede eritelemediğinden sıkıştırılarak ve
ezilerek işlenmektedir. Bu işlemler sonucunda boyu 2 metreye, çapı 1 mm’ye getirilen
tungsten metali yapılan çok ince işçilik ve teknoloji ile, boyu uzatılmış çapı da inceltilmiştir.
220 volt 15 wattlık lambanın flaman kalınlığı 15 mikron uzunluğu ise 30 cm’dir.
Yaklaşık 1000 saat ömrü olan akkor flamanlı ampüller daha çok iç aydınlatmada
kullanılır. Isı kayıpları fazladır, fazla güç harcarlar. Bu sakıncalarına rağmen üstünlükleri de
vardır; maliyeti ucuzdur, ürettikleri ışık yönlendirilebilir, ışık ayarı yapılabilir, az yer
kaplarlar.
80
Resim 5.16: Akkor flamanlı ampül iç yapısı
Resim 5.17: Halojen Ampüller
Ø Fluoresant ampül iç yapısı
Silindirik bir cam boru şeklinde yapılan fluoresant ampülün, her iki başında
tungstenden yapılmış çift sarımlı flamanlar vardır. Flamanlar ısındığında elektron yayma
özelliği kazanması için üzerileri oksit tabakası ile kaplanmış ve uçları lamba başlığı
üzerindeki lamba ayaklarına bağlanmıştır. Boru şeklindeki cam tüpün iç yüzeyi flüoresan ve
fosfor madde ile kaplanmış ve tüpün içindeki hava alınarak yerine argon gazı doldurulmuş,
küçük bir damla da civa konulmuştur.
Fluoresant ampülün üstün özellikleri şunlardır; ürettikleri ışık miktarı fazladır,
ömürleri uzundur, ısı şeklindeki kayıpları azdır, az güç harcarlar.
Fluoresant ampüllerin olumsuz tarafları da vardır; armatürünün ilk kuruluş maliyeti
fazladır, çok yer kaplarlar, ürettikleri ışık yönlendirilemez, düşük gerilimlerde çalışmazlar,
üç fazlı aydınlatmada gerekli önlem alınmazsa stroboskobik (göz yanılması- dönen
parçaların duruyormuş gibi görünmesi) oluşur.
81
Şekil 5.1: Fluoresant ampül iç yapısı
Fluoresant ampüllerin, düz uzun boy (36- 40 W), kısa boy (18- 20 W), dairesel (32 W)
ve tasarruflu (kompakt 8- 10- 14- 18- 20- 24 W) olarak çeşitleri vardır.
Resim 5.18: Fluoresant ampüller
Resim 5.19: Kompakt fluoresant lambalar
Kompakt fluoresan (tasarruflu) lambalar, ampül ve elektronik devreden oluşur.
Normal fluoresan lambalarda bulunan starter, balast, soketler bulunmadığı için kapladıkları
alan küçüktür.
82
5.5. Armatürler
5.5.1. Armatürlerin Görevi
Armatürler, lambaların bir veya birden çoğunu bünyesinde taşıyan onlara dekoratif bir
görünüm veren ve bazen de olumsuz dış etkilerden koruyan aydınlatma araçlarıdır.
5.5.2. Armatür Çeşitleri
Günümüzde çok çeşitli ve güzel görünümlü armatürler yapılmaktadır. Bunlarla
lambanın ürettiği ışık istenen yere odaklanabildiği gibi, kamuflaj yapılmakta, ışığın göze
vereceği zarar ortadan kaldırılmaktadır. Armatürler değişik harflerle isimlendirilerek
standartlaştırılmıştır. Çeşitleri olarak en çok kullanılan çeşitleri, fluoresant armatür, etanş
armatürler, bahçe aydınlatma armatürleri, dış aydınlatma armatürleri (yol vb.), atölye
aydınlatma armatürleri, dekoratif iç aydınlatma armatürleri, bina acil çıkış gösteren
armatürler bulunmaktadır.
Resim 5.20: Dekoratif iç aydınlatma armatürleri
Resim 5.21: Dış aydınlatma armatürleri
83
Resim 5.22: İç aydınlatma armatür çeşitleri
Resim 5.23: Bahçe aydınlatma armatürleri
Resim 5.24: Atölye aydınlatma armatürleri
Resim 5.25: Bina acil çıkış yönlendirme armatürleri
Acil durum aydınlatma üniteleri, şebeke geriliminin yangın, deprem, sabotaj, su
baskını, elektrik arızası gibi nedenlerle kesilmesi ve normal aydınlatma sisteminin devre dışı
kalması durumunda otomatik olarak devreye girerek asgari düzeyde bir aydınlatma sağlayan
cihazlardır. Acil durum yönlendirme üniteleri ile birlikte binalarda can kaybı, panik ve
84
izdihamı önlemek, hızlı ve güvenli bir tahliye sağlamak için kullanılırlar. İkincil (acil durum)
aydınlatma enerji kaynağı, merkezi olarak yerleştirilmiş bir besleme kaynağı olabilir
(merkezi batarya sistemi), veya her bir armatürün içine yerleştirilebilir (kendinden bataryalı
cihazlar).
Resim 5.26: Fiber optik ve ledle aydınlatma sistemi
Ø Flüoresant armatür elemanları
Fluoresant armatür devre elemanları starter, balast, soketler ve ampüldür. Soketler ve
ampül daha önceden incelenmişti, şimdi starter ve balastın yapısını inceleyeceğiz.
· Balast: Birer yüzeyleri yalıtılmış silisli sacların paketlenmesi ile oluşan
demir nüve üzerine gücüne uygun özellikte bobin sarılarak yapılmıştır.
Balast fluoresan lamba devresinde, gerilimi yükselterek gerekli
ateşlemeyi sağlar. Lamba yandıktan sonra, devrede seri bağlı endüktif
direnç gibi görev yaparak lamba üzerindeki gerilimi % 50 oranında
azaltıp dengede tutar. Standart güçleri 20- 32- 40- 65 W’tır. Günümüzde
starter gerektirmeyen elektronik balastlarda kullanılmaktadır.
Resim 5.27: Elektronik balast Şekil 5.2: Bobinli balast iç yapısı
· Starter: Silindir şeklindeki bir cam tüp içinde iki elektrotlu bir kontak
yerleştirilerek, havası alınmış ve içine neon gazı doldurulmuştur. Kontak
elektrotlarından biri, uzama katsayıları farklı iki metalin birleşmesinden
meydana gelen, bimetalden yapılmış ve hareketlidir. Starterde ateşleme
85
anında oluşan arktan dolayı parazit meydana gelir. Oluşan paraziti
önlemek için kontak uçlarına paralel bağlanır.
Şekil 5.3: Starter iç yapısı Resim 5.28: Starter
Şekil 5.4: 1x40 W fluoresan lamba bağlantı şeması
5.6. Aydınlatma Kontrol Elemanları
5.6.1. Anahtarlar
5.6.1.1. Görevi
Elektrik devrelerinde el ile kumanda edilmek suretiyle enerjiyi ani olarak açma ve
kapama görevi yapan devre elemanıdır. Yalıtkan kısımları bakalit, sert plastik ve
porselenden, metal kısımları ise nikel kaplı pirinçten yapılmıştır.
5.6.1.2. Anahtar Çeşitleri
Elektrik tesisatının şekline göre; sıva üstü, sıva altı, etanş (Antigron) anahtar olarak
yapılır. Kullanıldıkları devreye göre ise çeşitleri; adi (tek kutuplu), komitatör (iki alıcıya ayrı
ayrı kumanda eden), vaviyen (bir alıcıya iki ayrı yerden kumanda eden), dimmer (elektronik
ayarlı) anahtarlar bulunmaktadır.
86
Butonlar ile anahtarların farkı; butonlar basıldıkları sürece devreyi çalıştırırlar,
anahtarlar ise kalıcı tiptir.
Resim 5.29: Sıva altı anahtarlar
Resim 5.30: Sıva üstü antigron anahtarlar
Resim 5.31: Arapuar ve pano anahtar Resim 5.32: Komitatör ve vaviyen anahtar
87
5.6.2. Merdiven Otomatiği
Çok katlı binalarda merdiven boşluğunun aydınlatılmasında kullanılan ve zaman
ayarlı elektronik bir cihazdır. Çeşitli firmaların ürettikleri merdiven otomatiklerinin
bağlantısı değişiklik göstermekle birlikte bağlantı şemaları klemens kapağı içerisinde
verilmiştir.
Resim 5.33: Merdiven otomatiği
5.6.3. Darbe Akımlı Role(İmpuls Role)
Darbe akımlı role tesisatı bir veya birden çok lamba veya lamba grubunu ikiden çok
yerden yakıp söndürmeye yararlar. Darbe akımlı role, buton (liht) aracılığı ile kendisine
ulaşan akımın her gelişinde (darbesinde) bulunduğu konumu değiştirme özelliğine sahiptir
5.6.4. Zaman Saati
İstenen zaman aralığında lambaların yakılıp söndürülmesi işlemini yapar. Mekanik ve
dijital olarak çeşitleri vardır.
Resim 5.34
5.6.5. Sensörler
Bir yere girildiğinde üzerlerindeki algılayıcılar vasıtasıyla lambaların yakılması ve
söndürülmesinde kullanılır. Işığa, sese ve ısıya duyarlı tipleri vardır. Ortama girildiğinde
üzerilerindeki algılayıcılar vasıtasıyla aydınlatma sistemine kumanda ederler. Aydınlatma
sisteminin yanma süresi ayarlanabilir. Yeni binalarda merdiven otomatiğine alternatif olarak
kullanılabilmektedir.
88
Resim 5.35: Sensörlü aydınlatma kontrolü
Şekil 5.5: Topraklı fiş ve priz kablo bağlantısı (uygulama faaliyeti şekli)
89
UYGULAMA FAALİYETİ
UZATMA KABLOSU, ANTEN KABLOSU ve DUY KABLOSU TAKILMASI
İşlem Basamakları Öneriler
Ø Seyyar grup prizine uzatma
kablosunu takınız.
Ø 3x1,5 kabloyu seçiniz.
Ø Kabloyu 3 metre kesiniz.
Ø Uygun topraklı fiş ve 3’lü grup prizi seçiniz.
Ø Kablonun iki ucundaki dış yalıtkan kılıfı uygun ve
dikkatli olarak çıkarınız. İletkenin zedelenmemesine
dikkat ediniz.
Ø Fişi açınız ve kabloyu fişe takınız, toprak kablosunu
fişin toprak kısmına takınız. (Şekil 5.5. bakınız)
Ø Fişin kapağını kapatınız.
Ø Seyyar grup priz kapağını açınız
Ø Kabloyu grup priz klemenslerine takınız.
Ø Toprak kablosunu doğru yere takınız.
Ø Grup priz kapağını kapatınız.
Ø Yaptığınız işi son kez kontrol ediniz.
Ø Tv anten uzatma kablosu
yapınız.
Ø Uygun anten jakını seçiniz. (dişi ve erkek)
Ø Uygun tv anten kablosunu seçiniz.
Ø Anten kablosunu 3 metre kesiniz.
Ø Anten kablo iki ucunu da uygun bir şekilde açınız.
Ø İletkenin zedelenmemesine dikkat ediniz.
Ø Anten kablosunun bir ucunu dişi jaka takınız.
Ø Anten kablosunun diğer ucunu erkek jaka takınız.
Ø Yaptığınız işi son kez kontrol ediniz.
Ø Asma duy kablosunu takınız. Ø Uygun asma duy ve kabloyu seçiniz.
Ø Kabloyu 30 cm kesip ucunu açınız.
Ø Duy arka kapağını çıkartınız.
Ø Duy klemensine uygun bir şekilde kabloyu takınız.
İletkenlerin birbirine değmemesine dikkat ediniz.
Ø Duy kapağını kapatınız.
Ø Değişik duy çeşitlerine uygun kablo takma
uygulaması yapınız.
UYGULAMA FAALİYETİ
KESİCİ ALETLERİ
KULLANIRKEN
DİKKAT EDİNİZ
90
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
OBJEKTİF TESTLER (ÖLÇME SORULARI)
Aşağıdaki soruları çoktan seçmeli, tamamlamalı, doğru-yanlış olarak değerlendiriniz.
1. Bir aygıt veya uzatma kablosundaki iletkenleri, prizdeki kontaklar aracılığı ile elektrik
tesisi iletkenlerine birleştirmeyi veya bunlardan ayırmayı sağlayan araca………… denir.
2. Aşağıdakilerden hangisi kullanım yerlerine göre priz çeşitlerinden değildir?
A) Sıva altı B) Sıva üstü C) Etanş D) Grup priz E) Energy saver
3. Anahtardan gelen iletken duyun iç orta klemensine bağlanmalıdır.
DOĞRU……… YANLIŞ……..
4. Aşağıdakilerden hangisi kullanım yerlerine göre duy çeşitlerinden değildir?
A) Asma duy B) Braçol duy C) Bahçe duy D) Golyat duy E) Tavan duyu
5. Akkor flamanlı ampülün havası boşaltılmıştır.
DOĞRU……… YANLIŞ……..
6. Aşağıdakilerden hangisi akkor flamanlı ampül üstünlüklerinden değildir?
A) Maliyeti ucuzdur. B) Işığı yönlendirilir. C) Işık ayarı yapılabilir.
D) Isı kaybı azdır. E) Az yer kaplar.
7. Flüoresant ampülün içinde neon gazı vardır.
DOĞRU……… YANLIŞ……..
8. Aşağıdakilerden hangisi fluoresan armatür sakıncalarından değildir?
A) Güç tüketimi fazladır. B) Kuruluş maliyeti fazladır. C) Çok yer kaplarlar.
D) Düşük gerilimle çalışmazlar. E) Işığı yönlendirilemez.
9. Elektronik balastlı fluoresan armatürde startere gerek yoktur.
DOĞRU……… YANLIŞ……..
10. Starterde arktan dolayı oluşan paraziti önlemek için kondansatör seri olarak bağlanır.
DOĞRU……… YANLIŞ……..
DEĞERLENDİRME
Cevaplarınızı cevap anahtarı ile karşılaştırınız. Doğru cevap sayınızı belirleyerek
kendinizi değerlendiriniz. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap verirken tereddüt yaşadığınız
sorularla ilgili konuları faaliyete dönerek tekrar ediniz.
Tüm sorulara doğru cevap verdiyseniz diğer faaliyete geçiniz.
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
91
PERFORMANS DEĞERLENDİRME
MODÜL ADI: Temel Elektrik
Malzemeleri
UYGULAMA FAALİYETİ: Fiş, priz,
duy bağlantılarını yapmak
ÖĞRENCİNİN
ADI SOYADI:…………………………….
SINIF VE NU:…………………………….
AÇIKLAMA: Bu faaliyet kapsamında aşağıda listelenen davranışlardan kazandığınız
becerileri EVET ve HAYIR kutucuklarına (X) işareti koyarak kontrol ediniz.
DEĞERLENDİRME ÖLÇÜTLERİ Evet Hayır
1.Fişlerin ve prizlerin çeşitlerini seçebildiniz mi?
2.Duyların ve lambaların çeşitlerini seçebildiniz mi?
3.Armatürlerin çeşitlerini ve fluoresan armatür elemanlarını doğru
olarak seçebildiniz mi?
4.Aydınlatma kontrol elemanlarını doğru seçebildiniz mi?
5.Seyyar grup priz kablo bağlantısını yaptınız mı?
6.Anten uzatma kablosu ve duy kablo bağlantısını yöntemine uygun
yaptınız mı?
7. İş güvenliği tedbirlerine uydunuz mu?
DEĞERLENDİRME
Yapılan değerlendirme sonunda “hayır” şeklindeki cevaplarınızı bir daha gözden
geçiriniz. Kendinizi yeterli görmüyorsanız öğrenme faaliyetini tekrar ediniz. Cevaplarınızın
tamamı “evet” ise bir sonraki faaliyete geçiniz.
PERFORMANS DEĞERLENDİRME
92
ÖĞRENME FAALİYETİ-6
Bu faaliyette verilecek bilgiler doğrultusunda, uygun atölye ortamında, standartlara ve
elektrik iç tesisleri, topraklamalar yönetmeliğine uygun olarak, dağıtım tabloları, temel
elektrik kumanda ve koruma elemanlarını seçebilecek ve bağlantılarını yapabileceksiniz.
Bu faaliyet öncesinde konuyla ilgili araştırma ve gözlem yapmanız bilgileri daha rahat
kavramanıza yardımcı olacaktır, yapmanız gereken öncelikli araştırmalar şunlardır:
Ø Çevrenizde bulunan, dağıtım tabloları ve içinde hangi malzemeler bulunuyor,
araştırınız.
Ø Elektrik kaçağı ve kısa devrelerine karşı hangi koruma elemanları kullanılır,
araştırınız.
Araştırma işlemleri için internet ortamını kullanabilir, elektrik malzemeleri satan
işyerlerini, elektrik tesisat taahhüt firmalarını gezebilirsiniz. Ayrıca dağıtım tabloları,
sigortalar, kaçak akım roleleri malzemeleri kataloglarını incelemelisiniz. Araştırmanızı rapor
haline getirerek arkadaşlarınıza sununuz.
6. DAĞITIM TABLOLARI, KUMANDA VE
KORUMA DEVRE ELEMANLARI
6.1. Dağıtım Tabloları
6.1.1. Görevi
Bina içindeki tesisatın enerjisi kolay, güvenli ve kesintisiz bir şekilde dağıtım tablosu
aracılığı ile sağlanmaktadır. Dağıtım tabloları, bağlı oldukları tesisata enerji dağıtırken
tesisatın ve tesisatı kullanan kişilerin güvenliklerini sağlayıcı koruma elemanlarını da
üzerinde bulundurur.
6.1.2. Yapıldıkları Malzemeye Göre Dağıtım Tabloları
Sac ve yalıtkan malzemeden yapılan çeşitleri vardır. Ayrıca etanş tabloda
çeşitlerindendir.
AMAÇ
ARAŞTIRMA
ÖĞRENME FAALİYETİ-6
93
Ø Sac tablolar: 1-2 mm kalınlığında DKP sacdan yapılır. Küçük boyutlu sıva
üstü ve gömme tipleri, düzgün kıvrımlı ve nokta kaynağı ile sağlamlaştırılmış,
kapalı ve açık tipte yapılır. Büyük olanları ise köşebent demirleri ile
desteklenerek dayanımları arttırılır ve pano tipi olarak yapılır. Fırınlanmış
elektrostatik boya ile boyanır.
Ø Yalıtkan malzemeli tablolar: Sert plastik, pertinaks, fiber ve polyester gibi
maddelerden üretilen bu tablolar, kumanda ve kontrol elemanlarının yerleşimi
için yapılır. Yüksek dayanıklılık isteyen yerlerde sac korumalarla desteklenir.
Ø Etanş tablolar: Yalıtkan malzeme veya sacdan yapılabilirler. Kapakları
contalıdır. Kimyasal madde, nem ve mekanik etkilere karşı korunması gereken
yerlerde kullanılır. Anahtar ve şalterlere kapak açılmadan ulaşılabilir.
Resim 6.1: Yalıtkan malzemeli ve sac tablolar
6.1.3. Kullanım Yerlerine Göre Dağıtım Tabloları
Aydınlatma tabloları, kuvvet dağıtım tabloları, kumanda devreleri tabloları, kontrol
devreleri (Plc, pnomatik kontrol vb.) tabloları, şantiye tabloları olmak üzere çeşitleri vardır.
Ayrıca küçük ölçekli kombinasyon kutuları (tablo) kullanılmaktadır.
Resim 6.2: Aydınlatma (sayaç), şantiye, kumanda tabloları
94
Resim 6.3: Sigorta, döşeme üstü priz ve kombinasyon priz tabloları (kutuları)
Aşağıda örnek olarak montajı yapılmış bir dağıtım tablosu verilmiştir, inceleyiniz.
Resim 6.4: Örnek montaj yapılmış bir dağıtım tablosu
6.2. Sigortalar
6.2.1. Görevi
Besleme hatlarını ve bağlı bulunduğu alıcıları aşırı yüklere, kısa devre akımlarına,
bunları kullanan insanları, kullanıldıkları işletmeleri de olabilecek kazalara karşı korumak
amacıyla kullanılan koruyucu devre elemanıdır. Korudukları alıcıların akımlarına uygun
seçilmelidir.
95
6.2.2. Sigorta Çeşitleri
Buşonlu sigortalar, anahtarlı otomatik sigortalar, NH (bıçaklı) sigortalar, yüksek
gerilim sigortaları, cam sigortalar, direnç sigortalar, fişli sigortalar, sofit (oto sigortası)
sigortalar olmak üzere çeşitleri vardır. Çeşitli amperlerde yapılır, amper miktarı arttıkça
boyutları da artmaktadır. Günümüzde yeni yapılarda buşonlu sigortaların kullanılmaması
istenmektedir.
Resim 6.5: Cam ve fişli sigortalar
Resim 6.6: Anahtarlı otomatik ve buşonlu sigortalar
Resim 6.7: NH (bıçaklı) ve YG sigortaları
Kablolar kemirgenlerden korunmalı ve kapasitelerinden fazla yüklenmemelidir.
96
6.3. Kaçak Akım Koruma Roleleri
6.3.1. Görevi
Elektrik tesisatında küçük görülen; ancak zararları bakımından hiç de
küçümsenmeyecek kaçak akımları fark ederek devreyi açan anahtarlara kaçak akım koruma
anahtarları (diferansiyel koruma cihazı) denmektedir.
6.3.2. Çalışma Prensibi
Kaçak akım koruma anahtarları, herhangi bir tesisatın hattından gelen ve dönen
akımların toplamının sıfır olması esasına göre çalışır. Normal bir tesisatta gelen akımların
meydana getirdiği manyetik alanla giden akımların meydana getirdiği manyetik alan
birbirine eşit ve zıttır. Burada tesisatın bir veya üç fazlı olması sonucu değiştirmez. Kaçak
akım koruma anahtarının akım bobini, bir fazlı devreler için faz ile nötr, içinden geçecek
şekilde bağlandığından, tesisata gelen ve giden akımların bileşkesinden etkilenmektedir.
Belirttiğimiz gibi gelen ve giden akımlar birbirine eşit ise bileşke alan sıfır
olacağından, cihazın akım bobinine etki eden alan bulunmayacaktır. Ancak tesisatın
herhangi bir yerinden küçük bir kaçak (hata akımı) akım varsa, gelen akım giden akıma eşit
olmayacağından cihazın akım bobini üzerinde fark alanı (bileşke alan) meydana gelerek bir
emk endükler. Bu emk, kaçak akım koruma anahtarının açma sınırına (30 mA) ulaştığında
devreyi otomatik olarak kesmektedir. 300- 500 mA’de devreyi açanlar yangın koruma
anahtarı olarak isimlendirilir. Kaçak akım koruma anahtarı evde ve işyerinde tesisatın ana
girişine, yangın koruma anahtarları ise ana kolon hattı girişine bağlanmalıdır.
Şekil 6.1: Kaçak akım koruma rolesi çalışma prensibi
Kaçak akım koruma rolesinin tam görevini yapabilmesi için tesisin topraklamasının
iyi yapılmış olması ve topraklama iletkeninin yalıtılmış iletkenden olması gerekir.
97
Şekil 6.2: Üç fazlı ve bir fazlı K.A.K. rolesi
Şekil 6.3: Kaçak akım rolesinin tesisata bağlantısı
98
6.4. Roleler Görevi ve Çalışma Prensibi
Elektrik devrelerini açıp kapamaya yarayan ve bir tahrik sistemi ile uzaktan kumanda
edilebilen küçük güçlü elektromanyetik anahtarlara role denir. Elektromıknatıs, palet ve
kontaklar olmak üzere üç kısımdan oluşmaktadır. Bobinine enerji verildiğinde bobin nüvesi
elektromıknatıs özelliği kazanır ve nüve paleti çeker, palete bağlı kontaklarda konum
değiştirir, yani açık kontaklar açılır kapalı kontaklar açılır. Role bobinleri hem doğru hem de
alternatif akımda çalışır.
Bobin doğru akıma bağlanacaksa demir nüve bir parçadan yapılır. Demir nüvenin ön
yüzüne plastikten yapılmış bir pul konur, bu pul bobin akımı kesildikten sonra artık
mıknatısiyet nedeniyle paletin demir nüveye yapışık kalmasını önler. Bobini alternatif akıma
bağlanacak rolelerin demir nüveleri sac paketinden yapılır. Demir nüvenin ön yüzünde açılan
oyuğa bakırdan yapılmış bir halka geçirilir. Bu bakır halka konmazsa alternatif alan
nedeniyle palet titreşim yapar. Kontaklar açılıp kapanır ve role gürültülü çalışır.
Resim 6.8: Elektromanyetik role ve montaj soketi
6.5. Kontaktörler Görevi ve Çalışma Prensibi
Büyük güçteki elektromanyetik anahtarlara kontaktör adı verilir. Roleler de olduğu
gibi kontaktörler de elektromıknatıs, palet ve kontaklar olmak üzere üç kısımdan oluşur.
Kontaktör bobinleri de doğru veya alternatif akımla çalışır. Her iki akımla çalışacak
kontaktörlerin demir nüveleri genellikle E şeklinde yapılır. Eğer bobin doğru akımla
çalışacaksa E şeklindeki demir nüve yumuşak demirden ve bir parça olarak yapılır. Demir
nüvenin dış bacaklarına plastikten yapılmış iki pul konur, bu pullar bobin akımı kesildikten
sonra kalan artık mıknatısiyet nedeniyle paletin demir nüveye yapışık kalmasını önler.
Bobini alternatif akıma bağlanacak olan kontaktörlerin E şeklindeki demir nüveleri,
silisli sacların paketlenmesiyle yapılır. Böylece manyetik devrenin demir kayıpları en küçük
değere indirilmiş olur.
Bir kontaktör bobini alternatif gerilime bağlanırsa bu bobin alternatif manyetik alan
oluşturur. Frekansı 50 olan bir şebeke de bu manyetik alan saniyede 100 kere sıfır olur, 100
kerede maksimum değere ulaşır. Manyetik alan maksimum olduğunda palet çekilir, sıfır
99
olduğunda da palet bırakılır. Bu nedenle palet titreşir, kontaklar açılır ve kapanır, kontaktör
çok gürültülü olarak çalışır.
Bu sakıncayı gidermek için demir nüvenin dış bacaklarının ön yüzlerinde açılan
oyuklara kalın bakır halkalar takılır. Bir trafonun sekonder sargısı gibi çalışan bu bakır
halkaların her birinde gerilim indüklenir. Halkalar kısa devre edilmiş olduklarından,
indüksiyon gerilimi halkalardan akım dolaştırır ve halkalar ek bir manyetik alan oluşturur.
Oluşan bu manyetik alanla palet sürekli çekili kalır.
Resim 6.9: Kontaktör ve iç yapısı
6.6. Selenoidler
Üzerindeki bobine enerji verilince kullanıldığı yere göre sıvı ve hava geçişini kontrol
etmeye yarayan elektromekanik vanadır.
Resim 6.10: Çeşitli selenoidler
6.7. Şalterler, Görevi ve Çeşitleri
Enerjinin açılıp kapatılması için kullanıldığı devrenin başına konur. Tek hareketle
devre akımını ani olarak keserler. Genellikle elle kumandalı olmakla birlikte otomatik olarak
da devreyi açabilir. Alıcıların rahatça çalışabilecekleri akım sınırları içinde seçilmelidir.
Kullanıldıkları yerlere göre yük şalteri, pako (paket), buton tipi ve çevirmeli motor
koruma, termik manyetik, nihayet (sınır) şalteri olmak üzere çeşitleri vardır.
100
Resim 6.11: Yük şalteri ( sigortalı), motor koruma şalteri ve sınır anahtarları
Resim 6.12: Paket (pako) şalterler
Şekil 6.4: Paket (pako) şalter iç yapısı
101
UYGULAMA FAALİYETİ
ROLE, KONTAKTÖR, SELENOİDLERE ENERJİ VEREREK ÇALIŞTIRMA
İşlem Basamakları Öneriler
Ø Roleye enerji vererek
çalıştırınız.
Ø 12 ve 24 voltluk doğru akım ve alternatif akımla çalışan
role seçiniz. Doğru akım ve alternatif akımlı role
yapılarının farkını hatırlayınız.
Ø Role etiket anma değerlerine uygun gerilim kaynağı
kullanınız.
Ø Kesinlikle enerji var iken bağlantıları yapmayınız.
Ø Role bobin uçlarına enerji kablolarını bağlayınız.
Ø Role açık kontaklarına düşük gerilimli bir alıcı
bağlayınız.
Ø Roleye enerji vererek alıcının çalıştığını görünüz.
İş güvenliği tedbirlerine uyunuz!!!Elektrikle şaka
olmaz.
Ø Kontaktöre enerji vererek
çalıştırınız.
Ø Doğru ve alternatif akımlı kontaktörleri seçiniz.
Ø Şebekeye bağlayacağınız kontaktörün anma gerilimi,
şebeke gerilimine uygun olmalıdır.
Ø Enerji varken kontaktör bağlantılarını yapmayınız.
Ø Kontaktör bobinine şebeke enerji kablolarını
bağlayınız.
Ø Kontaktör normalde açık kontaklarına uygun alıcının
bir ucunu bağlayınız.
Ø Alıcının diğer ucunu şebekeye bağlayınız.
Ø Kontaktöre dikkatli biçimde enerji veriniz ve alıcının
enerjilendiğini görünüz.
Ø Selenoide enerji vererek
çalıştırınız.
Ø Selenoid etiket anma değerlerine uygun gerilim kaynağı
kullanınız.
Ø Kesinlikle enerji var iken bağlantıları yapmayınız.
Ø Selenoid bobin uçlarına enerji kablolarını bağlayınız.
Ø Selenoide enerji vererek çalıştığını görünüz.
Ø Dağıtım tablo çeşitlerini
seçiniz
Ø Yapıldıkları malzemeye göre tabloları seçiniz.
Ø Kullanıldıkları yere göre tabloları seçiniz
UYGULAMA FAALİYETİ
102
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
OBJEKTİF TESTLER (ÖLÇME SORULARI)
Aşağıdaki soruları çoktan seçmeli, doğru-yanlış olarak değerlendiriniz.
1. Etanş tablolar, kimyasal madde, nem ve mekanik etkilere karşı korunması gereken
yerlerde kullanılır.
DOĞRU……… YANLIŞ……..
2. Besleme hatlarını ve bağlı bulunduğu alıcıları aşırı yüklere, kısa devre akımlarına karşı
korumak amacıyla kullanılan devre elemanına kaçak akım rolesi denir.
DOĞRU……… YANLIŞ……..
3. Diferansiyel koruma cihazı kaçak akımlara karşı koruma elemanıdır.
DOĞRU……… YANLIŞ……..
4. 30 mA kaçak akım rolesi ana kolon hattı girişine bağlanır.
DOĞRU……… YANLIŞ……..
5. Doğru akım role bobin nüvesi sac paket şeklinde yapılır.
DOĞRU……… YANLIŞ……..
6. Alternatif akım role nüvesinde bulunan bakır halkanın görevi palet titreşimini önlemektir.
DOĞRU……… YANLIŞ……..
7. Aşağıdakilerden hangisi kullanım yerlerine göre şalter çeşitlerinden değildir.
A) Yük şalteri B) Sınır şalteri C) Sıva altı şalter D) Paket şalter E) Termik manyetik
DEĞERLENDİRME
Cevaplarınızı, cevap anahtarı ile karşılaştırınız. Doğru cevap sayınızı belirleyerek
kendinizi değerlendiriniz. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap verirken tereddüt yaşadığınız
sorularla ilgili konuları faaliyete dönerek tekrar ediniz. Tüm sorulara doğru cevap
verdiyseniz uygulamalı teste geçiniz.
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
103
PERFORMANS DEĞERLENDİRME
MODÜL ADI: Temel Elektrik
Malzemeleri
UYGULAMA FAALİYETİ: Kontaktör,
role, selenoidi çalıştırmak
ÖĞRENCİNİN
ADI SOYADI:…………………………….
SINIF VE NU:…………………………….
AÇIKLAMA: Bu faaliyet kapsamında aşağıda listelenen davranışlardan kazandığınız
becerileri EVET ve HAYIR kutucuklarına (X) işareti koyarak kontrol ediniz.
DEĞERLENDİRME ÖLÇÜTLERİ Evet Hayır
1. Dağıtım tablo çeşitlerini doğru seçtiniz mi?
2. Sigorta çeşitlerini doğru seçtiniz mi?
3. Kaçak akım koruma rolelerinin yapısını ve bağlantı şeklini
kavradınız mı?
4. Role ve kontaktör yapısını kavradınız mı?
5. Selenoid ve şalter çeşitlerini doğru seçtiniz mi?
6. Role, kontaktör ve selenoidi enerji vererek çalıştırabildiniz mi?
7. İş güvenliği tedbirlerine uydunuz mu?
DEĞERLENDİRME
Yapılan değerlendirme sonunda “Hayır” şeklindeki cevaplarınızı bir daha gözden
geçiriniz. Kendinizi yeterli görmüyorsanız öğrenme faaliyetini tekrar ediniz. Cevaplarınızın
tamamı “Evet” ise modül değerlendirmeye geçiniz.
PERFORMANS DEĞERLENDİRME
104
MODÜL DEĞERLENDİRME
Yapılacak İş: İki Trifaze ve İki Monofaze Prizli Kombinasyon Kutusu Kablo Bağlantılarını
Yapmak
Kullanılacak Malzemeler
1- Kombinasyon kutusu (2 trifaze, 2 monofaze prizli)
2- 2,5 mm² kesitinde çok telli kablo (yeterli boyda)
3- 2 adet 16 Amper trifaze anahtarlı otomatik sigorta
4- 2 adet 10 Amper monofaze anahtarlı otomatik sigorta
5- Torvida, pense, kargaburun, yankeski, kablo soyma pensi, kablo yüzüğü, kablo bağı
MODÜL DEĞERLENDİRME
105
106
UYGULAMALI ÖLÇME ARAÇLARI (PERFORMANS TESTLERİ)
Modülün
Adı
Temel Elektrik Malzemeleri
Amaç
Uygun ortamda kombinasyon
kutu bağlantılarını yapmak.
Öğrencinin
Adı Soyadı:
Sınıfı Nu:
………………………
…………………
AÇIKLAMA: Aşağıda listelenen davranışların her birini öğrencide gözleyemediyseniz
(0), Zayıf nitelikli gözlemlediyseniz (1), Orta düzeyde gözlemlediyseniz (2), ve iyi
nitelikte gözlemlediyseniz (3) rakamın altındaki ilgili kutucuğa X işareti koyunuz.
DEĞERLENDİRME ÖLÇÜTLERİ 0 1 2 3
Kombinasyon kutu malzemelerinin seçimi
A)Kombinasyon tablo görevini bilme
B)Kombinasyon tablo özelliklerini bilme
C)Kombinasyon tablo sigorta görevini bilme
D)Sigorta, prizlerin seçimi
Kombinasyon kutu malzemeleri montajı
A)Malzeme montaj araç gereçlerini bilme
B)Sigorta montajını doğru yapma
C)Priz montajlarını doğru yapma
Kombinasyon kutu malzemelerinin bağlantıları
A)Malzeme bağlantı şemalarını okuma
B)Malzeme bağlantı iletkenleri özelliklerini bilme
C)Sigorta kablo bağlantılarını doğru yapma
D)Monofaze prizlerin bağlantılarını doğru yapma
E)Trifaze prizlerin bağlantılarını doğru yapma
Tertip düzen, iş güvenliği
D)Montaj ve bağlantılarda emniyet ve güvenlik
tedbirlerine uyma
B)İş tulumu, önlük, eldiven, baret, diğer ekipmanların
kullanımı
C)Çalışma ortamını temizleyip düzenleme
TOPLAM PUAN
DEĞERLENDİRME
Performans denetim listesinde, kazandığınız davranışlar öğretmeniniz tarafından
belirlenen değer ölçeğine göre değerlendirilecektir. Yukarıdaki ölçeğe göre kendinizi
değerlendirip yetersiz bulduğunuz faaliyeti tekrar ediniz.
107
CEVAP ANAHTARLARI
ÖĞRENME FAALİYETİ-1 CEVAP ANAHTARI
1 YANLIŞ
2 DOĞRU
3 YANLIŞ
4 DOĞRU
5 DOĞRU
6 DOĞRU
7 YANLIŞ
8 C
9 D
10 C
ÖĞRENME FAALİYETİ-2 CEVAP ANAHTARI
1 DOĞRU
2 DOĞRU
3 E
4 YANLIŞ
5 C
6 KANALKROŞE
7 BUAT
8 KASA
9 KABLO
BAĞISPİRALİ
CEVAP ANAHTARLARI
108
ÖĞRENME FAALİYETİ-3 CEVAP ANAHTARI
1 KORUMA
TOPRAKLAMASI
2 İŞLETME
TOPRAKLAMASI
3 YANLIŞ
4 DOĞRU
5 YANLIŞ
6 DOĞRU
7 YANLIŞ
8 DOĞRU
ÖĞRENME FAALİYETİ-4 CEVAP ANAHTARI
1 DOĞRU
2 YANLIŞ
3 DOĞRU
4 E
5 DOĞRU
ÖĞRENME FAALİYETİ-5 CEVAP ANAHTARI
1 FİŞ
2 E
3 DOĞRU
4 D
5 DOĞRU
6 D
7 YANLIŞ
8 A
9 DOĞRU
10 YANLIŞ
ÖĞRENME FAALİYETİ-6 CEVAP ANAHTARI
1 DOĞRU
2 YANLIŞ
3 DOĞRU
4 YANLIŞ
5 YANLIŞ
6 DOĞRU
7 C
109