AC VE DC MAKİNALAR

T.C.
MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI
MEGEP
(MESLEKÎ EĞİTİM VE ÖĞRETİM SİSTEMİNİN
GÜÇLENDİRİLMESİ PROJESİ)
ELEKTRİK ELEKTRONİK TEKNOLOJİSİ
AC VE DC MAKİNELER

Milli Eğitim Bakanlığı tarafından geliştirilen modüller;
· Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığının 02.06.2006 tarih ve 269 sayılı Kararı
ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında kademeli
olarak yaygınlaştırılan 42 alan ve 192 dala ait çerçeve öğretim programlarında
amaçlanan mesleki yeterlikleri kazandırmaya yönelik geliştirilmiş öğretim
materyalleridir (Ders Notlarıdır).
· Modüller, bireylere mesleki yeterlik kazandırmak ve bireysel öğrenmeye
rehberlik etmek amacıyla öğrenme materyali olarak hazırlanmış, denenmek
ve geliştirilmek üzere Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında
uygulanmaya başlanmıştır.
· Modüller teknolojik gelişmelere paralel olarak, amaçlanan yeterliği
kazandırmak koşulu ile eğitim öğretim sırasında geliştirilebilir ve yapılması
önerilen değişiklikler Bakanlıkta ilgili birime bildirilir.
· Örgün ve yaygın eğitim kurumları, işletmeler ve kendi kendine mesleki
yeterlik kazanmak isteyen bireyler modüllere internet üzerinden
ulaşılabilirler.
· Basılmış modüller, eğitim kurumlarında öğrencilere ücretsiz olarak dağıtılır.
· Modüller hiçbir şekilde ticari amaçla kullanılamaz ve ücret karşılığında
satılamaz.
i
AÇIKLAMALAR...............................................................................................................iv
GİRİŞ .................................................................................................................................1
ÖĞRENME FAALİYETİ-1 .................................................................................................3
1. DC GENERATÖRLER VE MOTORLAR .......................................................................3
1.1. Doğru Akım Üretim Esasları 3
1.2. İndüklenmiş Gerilimin Güç Etkileri 6
1.3. DC Generatörlerin Çalışma Esasları 7
1.4. Generatörlerde Komütasyon Kutbu ve Dengeleme Sargısının Kullanımı 8
1.5. DC Generatörlerin Yapısı ve Çeşitleri 10
1.6. DC Generatörlerin Çalışması 11
1.6.1. Dışarıdan Uyartımlı Şönt Generatör .................................................................13
1.6.2. Kendinden Uyartımlı Şönt Generatör................................................................13
1.6.3. Kompunt Generatör..........................................................................................15
1.6.4. Seri Generatör ..................................................................................................16
1.6.5. DC Generatörlerde Gerilim ve Polarite Miktarının Denetimi ............................16
1.6.6. DC Generatörlerde Arıza Giderme ...................................................................16
1.7. DC Motor ve Parçaları 18
1.7.1. Endüvi .............................................................................................................18
1.7.2. Gövde ..............................................................................................................18
1.7.3. Fırçalar ve Donanımları....................................................................................19
1.7.4. Motor Yan Kapakları .......................................................................................19
1.8. DC Motorun Çalışma Esasları 20
1.9. DC Motor Çeşitleri 21
1.9.1. Doğal Mıknatıslı (Permanent-Magnet) Motorların Çalışması ............................21
1.9.2. Seri, Paralel ve Bileşik Sargılı DC Motorların Çalışması ..................................21
1.9.3. Fırçasız DC Motorlar .......................................................................................22
1.10. DC Motorların Mekanik Özellikleri 23
1.11. DC Motorların İstenme (Seçilme) Oranı ve Verimleri 23
1.12. DC Motorun Yönünü Değiştirme Basamakları 23
1.13. DC Motorun Hız Denetimi 24
1.14. DC Motor Kayıp Çeşitleri 25
1.14.1. Bakır Kayıpları...............................................................................................25
1.14.2. Demir Kayıpları .............................................................................................25
1.14.3. Rüzgar ve Sürtünme Kayıpları........................................................................25
UYGULAMA FAALİYETİ 26
ÖLÇME ve DEĞERLENDİRME 28
PERFORMANS DEĞERLENDİRME 29
ÖĞRENME FAALİYETİ-2 ...............................................................................................31
2. ENDÜSTRİYEL DC MOTORLAR ...............................................................................31
2.1. Endüstriyel Uygulamalarda Kullanılan DC Motorların Çalışma Özellikleri ve
Üstünlükleri 31
2.2. DC Motorlarda Arıza Tespiti 32
2.3. DC Motor Denetleyicilerinin Çalışması 35
UYGULAMA FAALİYETİ 37
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME 38
İÇİNDEKİLER
ii
ÖĞRENME FAALİYETİ-3 ...............................................................................................39
3. AC MOTORLAR...........................................................................................................39
3.1. Üç Faz Gerilimin Karakteristikleri 39
3.2. Üç Faz Motor Parçaları 40
3.2.1. Stator ...............................................................................................................40
3.2.2. Rotor................................................................................................................40
3.2.3. Motor Yan Kapakları .......................................................................................43
3.3. AC Endüksiyon Motorunun Çalışması 43
3.3.1. Rotorda İndüklenen Akım................................................................................43
3.4. Motor Bağlantıları 43
3.4.1. Tork Hızı ve Beygir (Hp) Gücü İçin .................................................................43
3.4.2. Dönüş Yönünü Değiştirmek İçin ......................................................................45
3.4.3. Gerilim Değişimi İçin.......................................................................................45
3.4.4. Hız Değişimi İçin.............................................................................................45
3.5. Motor Bilgi Levhaları 46
3.6. Üç Fazlı Senkron Motorlar 48
3.7. AC Tek Fazlı Motorlar 48
3.8. Tek Fazlı Motor Parçaları 49
3.8.1. Stator ...............................................................................................................49
3.8.2. Klemens (Terminal) Bağlantısı.........................................................................49
3.8.3. Rotor ve Yan Kapaklar.....................................................................................49
3.8.4. Merkezkaç Anahtarı .........................................................................................49
3.8.5. Aşırı Akım Rölesi ............................................................................................49
3.9. Tek Fazlı Motorların Hızını ve Gerilimini Değiştirme 50
3.10. Tek Fazlı Motorun Başlangıç Torkunu Artırma 50
3.11. Küçük (Kesirli) Güçlü Motorlar 50
3.11.1. Küçük (Kesirli) Güçlü Motorların Çalışma Karakteristikleri ...........................51
3.12. Yardımcı Sargılı Bir Fazlı Motorlar 51
3.12.1. Zıt EMK (Elektromotor Kuvvet) ....................................................................52
3.12.2. Kullanım Alanları (Uygulamalar) ...................................................................52
3.13. Yardımcı Sargılı Kalkış Kondansatörlü Bir Fazlı Motorlar 52
3.13.1. Elektrik Diyagramı.........................................................................................52
3.13.2. Çift Hız veya Çift Gerilim Kullanımı İçin Motor Bağlantısı............................53
3.13.3. Devir Yönü Değiştirme ..................................................................................53
3.13.4. Kullanım Alanları (Uygulamalar) ...................................................................53
3.13.5. Akım Rölesinin Çalışması ..............................................................................53
3.14. Yardımcı Sargılı Kalkış ve Daimi Kondansatörlü Bir Fazlı Motorlar 54
3.14.1. Potansiyel Rölesinin Kullanımı ......................................................................54
3.15. Yardımcı Sargılı Daimi Kondansatörlü Bir Fazlı Motorlar 54
3.15.1. Hız Değiştirme...............................................................................................55
3.15.2. Gerilim Değiştirme.........................................................................................55
3.15.3. Devir Yönü Değiştirme ..................................................................................55
3.16. Gölge (Ek) Kutuplu Motorlar 55
3.17. Repülsiyon Motorlar 56
3.18. Üç Fazlı ve Bir Fazlı Motorlarda Arıza Giderme 58
3.18.1. Enerji Uygulandığında Motorun Dönmemesi..................................................58
3.18.2. Enerji Uygulandığında Rotorun Dönmemesi (İnilti)........................................58
iii
UYGULAMA FAALİYETİ 59
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME 61
PERFORMANS DEĞERLENDİRME 62
ÖĞRENME FALİYETİ-4..................................................................................................64
4. AC GENERATÖRLER..................................................................................................64
4.1. AC Generatörlerin Çalışması 64
4.2. Statordaki AC Gerilim 68
4.3. Üç Faz Gerilim Üretme 68
4.4. Generatörlerin Bakımı ve Arıza Giderme 71
UYGULAMA FAALİYETİ 74
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME 77
MODÜL DEĞERLENDİRME...........................................................................................78
CEVAP ANAHTARLARI .................................................................................................80
KAYNAKLAR..................................................................................................................81
iv
AÇIKLAMALAR
KOD 523EO0070
ALAN Elektrik Elektronik Teknolojisi
DAL/MESLEK Endüstriyel Bakım Onarım
MODÜLÜN ADI AC ve DC Makineler
MODÜLÜN TANIMI AC ve DC makinelerin çalışmasını, devre bağlantısını ve arıza
tespitini anlatan bir öğrenme materyalidir.
SÜRE 40/32
ÖN KOŞUL Doğru Akım Esasları, Alternatif Akım Esasları ve Kumanda
Devre Elemanları modüllerinden başarılı olmak.
YETERLİK AC ve DC makinelerin bağlantısını yapabilmek, arızalarını
tespit edip onarabilmek.
MODÜLÜN AMACI
Genel Amaç
Bu modül ile gerekli ortam sağlandığında, AC ve DC
makinelerin bağlantısını yapabilecek, arızalarını tespit ederek
onarabileceksiniz.
Amaçlar
1. DC generatörleri (dinamo) ve motorları çalıştırabilecek,
arızalarını tespit edebilecek ve onarabileceksiniz.
2. Endüstriyel DC motorları çalıştırabilecek, arızalarını
tespit edebilecek ve onarabileceksiniz.
3. AC motorları çalıştırabilecek, arızalarını tespit
edebilecek ve onarabileceksiniz.
4. AC generatörleri (alternatör) çalıştırabilecek, arızalarını
tespit edebilecek ve onarabileceksiniz.
EĞİTİM ÖĞRETİM
ORTAMLARI ve
DONANIMLARI
Ortam: Atölye ortamı ve işletmeler
Donanımlar: AC ve DC makineler ve deney setleri
ÖLÇME ve
DEĞERLENDİRME
Modülün içinde yer alan her faaliyetten sonra, verilen
ölçme araçlarıyla kazandığınız bilgileri ölçerek kendi
kendinizi değerlendireceksiniz.
Öğretmen, modül sonunda size ölçme aracı (çoktan
seçmeli, doğru-yanlış vb.) uygulayarak modül uygulamaları
ile kazandığınız bilgileri ölçerek değerlendirecektir.
AÇIKLAMALAR
1
GİRİŞ
Sevgili Öğrenci,
İnsan yaşamında kimi hayati davranışlar mevcuttur. Nefes alıp vermek, yemek içmek,
görmek konuşmak gibi. Ama hiç kimse detaylı düşünmedikçe bunların varlığını ve hayati
değerini algılayamaz. Eğer nefes alıp veremiyorsak havadaki iyi kötü kokuların ne anlamı
olabilir. Görüp konuşamıyorsak ses ve görüntünün ne anlamı olabilir. Hiç farkına
varmadığımız ama sürekli kullanmak zorunda olduğumuz yaşam kaynaklarımız olmasa,
hayattaki güzelliklerin ne anlamı olur?
Elektriğin olmadığı bir dünyada, zamanından daha hızlı ilerleyen teknolojinin
hayatımızda hangi değere sahip olabileceğini, elektrik makinelerinin kullanılamadığı bir
dünyada teknolojiden nasıl bahsedeceğimizi hiç düşünmeyiz.
Eğer bir teknolojiden bahsedilebiliyorsa bu, elektrik-elektronik gelişmelerin varlığı
sayesindedir. Hem kendi hem de diğer bütün mesleklerin gelişimi için çalışan elektrik
elektronik teknolojisinin uzuvlarından olan AC-DC makineler, tüm hareketli sistemlerin ana
unsurudur. Kalbi olmayan bir insan nasıl yaşayamaz ise, elektrik makinesinden yoksun bir
sistemden de hareket beklenemez.
Tüm teknolojiler ve yaşantımız için çok büyük bir öneme sahip olan AC-DC
makineler modülü ile; hareketin, elektrik enerjisine ve elektrik enerjisinin, harekete
çevrilmesini öğreneceksiniz. Bu modülü başarı ile tamamladığınızda, AC-DC üreten
makineleri ve AC-DC ile çalışan elektrik makinelerini ihtiyaç olan yerde devreye
bağlayabilecek ve arızalarını onarabileceksiniz.
GİRİŞ
2
3
ÖĞRENME FAALİYETİ-1
Bu faaliyette verilen bilgiler sonucunda DC motorları devreye bağlayabilecek,
arızalarını tespit ederek onarabileceksiniz.
Ø Doğal mıknatıs ve elektromıknatıslar ile manyetik alan elde ediniz. Manyetik
alanın yönünü ve davranışını öğreniniz.
Ø DC makinelerin yapısı hakkında bilgi edininiz. Mümkünse bir DC motoru
(örneğin bir teyp motoru) ve DC üreteci (örneğin bisiklet dinamosu) sökerek
yapılarını ve nasıl çalıştıklarını inceleyiniz.
1. DC GENERATÖRLER VE MOTORLAR
1.1. Doğru Akım Üretim Esasları
Bir iletkende gerilim oluşturabilmek endüksiyon prensibine dayanır. Endüksiyon
prensibine göre; iletken ve manyetik alanın birbirlerini etkileyecek şekilde konumlandırılıp,
en az birinin hareket ettirilmesi sonucunda iletkendeki yükler harekete geçer. Bu olay
sonucunda iletkende bir gerilim meydana gelir. İletkende meydana gelen akımın yönü sağ el
kuralına göre bulunabilir. Şekil 1.1’i inceleyiniz.
Şekil 1.1: Sağ el kuralı
ÖĞRENME FAALİYETİ–1
AMAÇ
ARAŞTIRMA
4
Ø Sağ el kuralı: Birbirlerine dik tutulan; baş, işaret ve orta parmaklardan, baş
parmak hareket yönünü (V), işaret parmağı manyetik alan yönünü (B)
gösterecek şekilde tutulursa, orta parmak iletkenden geçecek olan akımın
yönünü (I) gösterir.
Şekil 1.2: Sağ el kuralının uygulanması
Şekil 1.2’de mıknatısın N-S kutupları arasında iletken 1,2,3 ve 4 yönlerinde ayrı ayrı
hareket ettirilmektedir. İletkenin bu yönlerdeki hareketi sonucunda iletken üzerinde sağ el
kuralına uygun olarak akımlar meydana gelir. Şekil 1.3, 1.4 ve 1.5’te bu akımların oluşumu
görülmektedir.
5
Şekil 1.3: İletken 1 yönünde hareket ediyor.
Şekil 1.4: İletken 2 yönünde (sayfa düzleminden dışarı) hareket ediyor.
6
Şekil 1.5: İletken 3 ve 4 yönlerinde hareket ediyor.
Dikkat edilirse Şekil 1.5’te akım oluşmamıştır. Sağ el kuralına göre de akım oluşması
mümkün değildir.
Manyetik alanda hareket ettirilen iletkende akım oluşabilmesi için; iletkenin alan
kuvvet çizgileriyle arasında bir kesişme açısı olmalıdır. Şekil 1.5’te iletken, alana paralel
hareket etmektedir.
1.2. İndüklenmiş Gerilimin Güç Etkileri
Manyetik alan içerisinde hareket ettirilen bir iletkende indüklenen (oluşan)
elektromotor kuvvetinin (EMK) değeri, birim zamanda kesilen kuvvet çizgisi sayısı ile
orantılıdır. İletkenin hareket ederken kuvvet çizgileriyle yaptığı açı kesilen kuvvet çizgisi
sayısını etkiler.
e = B *l * v * Sina *10-8
e: İletkende indüklenen elektromotor kuvvet………………….Volt
B: Birim yüzeydeki manyetik kuvvet çizgisi sayısı…….............Gaus/cm2
l: Manyetik alan içerisinde hareket eden iletkenin boyu……….cm
α: İletken ile manyetik kuvvet çizgileri arasındaki açı…………Derece
10-8: Sonucun volt olarak bulunması için gerekli olan sabit çarpan
Örnek 1: Kuvvet çizgilerini 900’lik bir açı ile kesecek şekilde hareket eden iletkenin
boyu 40 cm, hareket hızı 250 cm/sn ve içerisinde bulunduğu alanın değeri 10000 gaus/cm2’
dir. İletkende indüklenen EMK’nin değerini bulunuz?
Çözüm 1:
α=900, v=250 cm/sn, B=10000 gaus/cm2 verilmiş.
α=450 ise Sin900=1
e = B*l *v * Sina *10-8 formülünde değerler yerine konursa;
7
e =10000*250*40*1*10-8 =1 Volt bulunur.
Örnek 2: Kuvvet çizgilerini 450’lik bir açı ile kesecek şekilde hareket eden iletkenin
boyu 40 cm, hareket hızı 250 cm/sn ve içerisinde bulunduğu alanın değeri 10000
gaus/cm2’dir. İletkende indüklenen EMK’nin değerini bulunuz?
Çözüm 2:
α=450, v=250 cm/sn, B=10000 gaus/cm2 verilmiş.
α=450 ise Sin450=0,707
e = B*l *v * Sina *10-8 formülünde değerler yerine konursa;
e = 10000*250* 40*0,707 *10-8 = 0,707 Volt bulunur.
Dikkat: İletken ile alan çizgileri arasındaki açı α=900 iken sin900=1 olacağından,
iletkende indüklenen gerilim maksimum olur. α=00 iken sin00=0 değerini alacağından
indüklenen gerilim minimum olur. Şekil 1.3 ve Şekil 1.4’te α=900 iken, Şekil 1.5’te α=00’dir.
1.3. DC Generatörlerin Çalışma Esasları
Generatörlerin çalışma esasları endüksiyon prensibine dayanır. Harici bir manyetik
alan içerisinde dönen bobinde gerilim indüklenir. İndüklenen gerilimin yönü Lenz kanununa
göre kendisini oluşturan harici manyetik alana zıt bir EMK üretecek yöndedir. Üretilen bu
EMK, dış devreye alınarak enerji ihtiyacı olan alanlarda kullanılır.
Kısaca açıklamak gerekirse; elektrik enerjisi üretmek için iki temel eleman ve bir
işleve ihtiyacımız vardır. Bunlar;
Manyetik alan: Doğal mıknatıs veya elektromıknatıs ile elde edilebilir.
Ø İletken: Elektrik akımını ileten maddedir. (Bakır telden yapılan bir bobin
olabilir.)
Ø İşlev: İki elemandan en az birinin hareket etmesidir. (Genellikle iletken
hareketlidir.)
Şekil 1.6’da bu temel elemanlar ve işlevleri görülmektedir.
8
Şekil 1.6: İki temel eleman ile işlevin bir araya getirilmesi ve generatörün çalışma prensibi
Geriye kalan bunların uygun biçimde bir araya getirilmesinden ibarettir. Bir araya
getirilirken dikkat edilmesi gereken husus; hareket gerçekleşirken iki temel elemanın
birbirlerinden etkilenmesini sağlamaktır. Bunun için de, ya manyetik alan iletken demetinin
içerisinde oluşturulur veya iletken demeti manyetik alan içerisinde tutulur. Yani döner
mıknatıslı veya döner bobinli olur.
Küçük güçlü generatörlerde genellikle manyetik alan dışta iletken demeti ise içte
bulunur. Elde edilen gerilimin yönü hareketin ve manyetik alanın yönüne bağlı olarak
değişir. Hareketin yönü veya manyetik alanın yönü değişirse oluşan gerilimin dolayısıyla
dışarı alınan akımın yönü değişir. Elektrik makineleri dairesel hareket gerçekleştirdikleri için
oluşacak olan akımın yönü, hareket yönüne bağlı olarak sürekli değişir. Şekil 1.6’da dikkat
edilirse, bobinin üst (N kutbu) kısmında ve alt (S kutbu) kısmında akım yönleri farklıdır. Sağ
el kuralı ile de oluşacak akımın yönü tespit edilebilir.
Buraya kadar anlatılanlar generatörün temel çalışma esasıdır.
1.4. Generatörlerde Komütasyon Kutbu ve Dengeleme Sargısının
Kullanımı
Generatörlerin bir bobininde akımın fırçalar ve kolektör yardımı ile yön
değiştirmesine komütasyon denir. Komütasyonu kolaylaştırmak için çeşitli yöntemler
kullanılır. Bunlardan biri komütasyon kutbu adı verilen yardımcı kutupların kullanılmasıdır.
Komütasyon kutupları ana kutupların arasına tam nötr bölgesine konur. Şekil 1.7’de
komütasyon kutbunun kullanımı görülmektedir.
9
Şekil 1.7: Komütasyon kutbunun kullanımı
Endüvi manyetik alanının kutup manyetik alanına karşı gösterdiği zorluğa endüvi
reaksiyonu denir. Büyük güçlü generatörlerde endüvi reaksiyonunun etkisi dengeleme
(kompanzasyon) sargısı kullanılarak giderilir.
Şekil 1.8: Dengeleme sargısının kullanımı (a) ve bu sargının endüvi reaksiyonuna etkisi (b)
10
1.5. DC Generatörlerin Yapısı ve Çeşitleri
DC generatörlerin yapısı başlıca dört kısımdan oluşur. Bunlar:
Ø Gövde ve kutuplar (Şekil 1.9)
Ø Endüvi ve göbek (Şekil 1.10)
Ø Kolektör ve fırçalar (Şekil 1.11)
Ø Yatak, kapak ve diğer parçalar (Şekil 1.12)
Şekil 1.9: Gövde ve manyetik alan kutup sargıları
Şekil 1.10: Değişik endüvi örnekleri
11
Şekil 1.11: Değişik kolektör ve fırça örnekleri
Şekil 1.12: Kapaklar ve diğer parçalar
1.6. DC Generatörlerin Çalışması
Generatörlerin çalışma esaslarında anlatılan ve şekil 1.6’da oluşumu gösterilen akım
her yarım turda yön değiştirir. Büyük güçlü generatörlerde kutuplar elektromıknatıslardan
oluşur. Kutupları oluşturan bu elektromıknatıslara uyartım sargısı ismi verilir.
Yönü değişken olan bu akımı tek yönlü olarak dışarı alabilmek için kolektör
(komütatör) ve fırçalardan oluşan bir düzenek kullanılır. Şekil 1.13 ve Şekil 1.14’ü
inceleyiniz.
12
Şekil 1.13: DC generatör ve kısımları
Şekil 1.14: DC generatörlerinin çalışması
13
1.6.1. Dışarıdan Uyartımlı Şönt Generatör
Uyartım sargısı harici bir DC kaynak tarafından beslenen generatörlere dışardan
uyartımlı generatörler denir. Şönt generatörlerde uyartım (indüktör) sargısı endüvi
sargılarına paralel bağlanmıştır. Şönt dinamolarda endüvi uçları A-B, kutup sargı uçları I-K,
yardımcı kutup sargı uçları ise G-H harfleri ile belirtilir. Uyartım direncinin uçları t-s-q ile
gösterilir. Şekil 1.15’i inceleyiniz.
Şekil 1.15. Dışarıdan uyartımlı şönt generatör
1.6.2. Kendinden Uyartımlı Şönt Generatör
Uyartım sargısını kendi ürettiği enerji ile besleyen generatörlere kendinden uyartımlı
denir. Sargı uçları harfle gösterilirken dışarıdan uyartımlı şönt generatörden farklı olarak
kutup sargı uçları C-D ile gösterilir. Şekil 1.16’yı inceleyiniz.
14
Şekil 1.16: Kendinden uyartımlı şönt generatörler ve bağlantıları
a-Yalnız ana kutuplu şönt generatör b- Ana kutup ve yardımcı kutuplu şönt generatör
c- Ana kutup, yardımcı kutup ve dengeleme sargılı şönt generatör
15
1.6.3. Kompunt Generatör
Hem seri hem de paralel iki farklı kutup sargısı bulunan generatörlerdir (Şekil 1.17).
Şekil 1.17: Kompunt dinamoların sargıları ve bağlantıları
a- Yalnız ana kutuplu kompunt generatör
b- Ana ve yardımcı kutuplu kompunt generatör
Seri ve paralel kutup sargıları birbirlerinin alanlarını destekliyorsa buna eklemeli
kompunt, birbirlerinin alanlarını zayıflatıyorsa buna ters kompunt denir (Şekil 1.18).
Şekil 1.18: Kompunt generatörlerde kutup sargıları
a- Eklemeli kompunt
b- Ters kompunt
16
1.6.4. Seri Generatör
Uyartım sargısının endüvi sargısına seri bağlı olan generatörlerdir. Sargı uçları
gösterilirken şönt generatörlerden farklı olarak kutup sargı uçları E-F harfleri ile gösterilir.
Şekil 1.19’u inceleyiniz.
Şekil 1.19: Seri generatör ve devre bağlantısı
1.6.5. DC Generatörlerde Gerilim ve Polarite Miktarının Denetimi
Generatörlerde gerilim ayarı yapabilmek için; kutuplardan geçen uyartım akımının,
dolayısıyla kutupların manyetik alanlarının denetlenmesi gerekir.
1.6.6. DC Generatörlerde Arıza Giderme
Generatörlerde arızalar; kutuplarda, kolektör ve fırçalarda, endüvide ve yatak-kapak
gibi elemanlarda meydana gelir.
17
1.6.6.1. Kutup Arızaları
Ø Devre kopukluğu: Sarım dikkatsizliği, sarsıntı, çekme, dışarıdan darbe veya
bobin içerisinde meydana gelen bir kısa devre sonucu oluşabilir.
Sargı uçları devreden ve endüviden ayrılarak seri lamba ile kontrol edilerek
kopukluğun hangi sargıda olduğu bulunabilir.
Ø Kısa devre: Bobin uçlarının veya sarımların birbirlerine veya gövdeye
değmesidir.
Kısa devre kontrolü voltmetre ile yapılır. Kutup sargılarına gerilim uygulanarak her
bobinin ucundaki gerilim ölçülür. Farklı gerilim ölçülen bobinin içerisinde kısa devre vardır.
Ø Gövdeye kaçak: Kutup sargılarının yalıtkanlığının bozulması, bağlantı ve
kutup bobinlerinin birbirlerine değmesi ile olabilir. Kontrol için, bobin
bağlantıları çözülüp seri lamba ile ölçülür.
1.6.6.2. Kolektör ve Fırça Arızaları
Kolektörde oluşan arızalar, gövdeye kaçak ve iki veya daha fazla dilimin kısa devre
olmasıdır. Dilimler arası temizlenerek giderilebilir.
Fırçaların kolektöre bastığı noktada şerare meydana geliyorsa fırçada arıza vardır.
Çeşitli sebeplerden kaynaklanan bu arıza fırçanın değiştirilmesiyle giderilir.
1.6.6.3. Endüvi Sargı Arızaları
Ø Endüvide kısa devre: Arızalı bobinde yüksek ısı oluşur ve bağlı olduğu
kolektör dilimlerinde kararmalar meydana gelir. Arızalı endüvi, endüvi ölçüm
cihazı (Growler) üzerine konulup bobin olukları üzerine ince bir sac konulur.
Sac hangi bobin üzerinde titrerse o bobin arızalıdır.
Ø Kopukluk: Endüvinin ısınması, kolektörde kararma ve fırçalarda şerare ile
kendini gösterir. Arızalı endüvi growler cihazına konup kolektör dilimleri
arasındaki gerilim ölçülür. Kopuk olan bobinde gerilim ölçülemez.
Ø Gövdeye kaçak: Kolektörde şerare ve endüvide aşırı ısınma ile kendini
gösterir. Seri lamba ile kontrolden sonra, bobin uçları kolektörden ayrılarak yine
seri lamba ile kaçağa sebep olan bobin veya bobinler bulunabilir.
1.6.6.4. Yatak ve Mekanik Arızalar
DC makinelerinde en çok arıza yapan parçalardan biri yataklardır. Uzun süre
çalışmaktan veya bakımsızlıktan bozulabilir. Gürültülü ve vuruntulu çalışma ile kendini
gösterir. Yatakların değiştirilmesi ile düzeltilir.
18
1.7. DC Motor ve Parçaları
Doğru akım motorları, doğru akım elektrik enerjisini dairesel mekanik enerjiye
dönüştüren elektrik makineleridir. Yapıları DC generatörlere çok benzer.
1.7.1. Endüvi
Endüvi; DC dinamo, DC motor ve AC seri motorun, dönen kısmıdır. Bu eleman, 0,3-
0,7 mm kalınlığında çelik saclardan yapılmış silindirik gövde üzerine açılmış ve oluklara
yerleştirilmiş sargılardan oluşmuştur. Endüvi sargılarının uçları, bakır dilimlerinden yapılmış
olan ve üzerine fırçaların temas ettiği kısma (kolektöre) bağlanmıştır. Şekil 1.20’de
endüvinin yapısı verilmiştir.
Şekil 1.20: DC motor endüvisisinin yapısı
1.7.2. Gövde
DC ya da AC ile çalışan makinelerde N-S kutuplarının oluşturulması için yapılmış
olan sargıların yerleştirildiği kısma indüktör denir. Küçük makinelerin indüktörleri doğal
mıknatıstan yapılırken, yüksek güçlü makine indüktörleri Şekil 1.21’de görüldüğü gibi
bobinlerle oluşturulur.
Şekil 1.21: DC-AC motorların gövde ve statorları
19
1.7.3. Fırçalar ve Donanımları
DC ve AC ile çalışan kolektörlü makinelerin kolektöre basan parçalarına fırça (kömür)
denir. Şekil 1.22’de görülen fırçalar, makinenin akım ve gerilim değerine göre farklı
özelliklerde (sert, orta sert, yumuşak karbon, karbon-bakır alaşımlı vb.) üretilir. Fırçaların
kolektöre düzgünce basmasını sağlamak için baskı yayları kullanılır. Fırçalar aşınıcı
olduğundan zamanla biter. Bu durum makinenin sesinden, kolektörde aşırı kıvılcım
oluşmasından anlaşılabilir.
Şekil 1.22: Fırça ve kolektör
1.7.4. Motor Yan Kapakları
Gövde ve kapaklar motoru dış etkilere karşı korumak için alüminyum, demir ya da
demir alaşımından üretilir. Rotorun stator içinde merkezi olarak yataklanması görevini ise
kapaklar yapar. Şekil 1.23’ü inceleyiniz.
Şekil 1.23: DC motor kesit görünümü
20
1.8. DC Motorun Çalışma Esasları
İçerisinden akım geçen iletken, manyetik alana sokulursa iletkene bir kuvvet etkir.
Etkiyen bu kuvvetin yönü sol el kuralı ile bulunabilir.
Şekil 1.24: Sol el kuralı
Şekil 1.24’te sol el kuralı görülmektedir. Sol el kuralına göre; işaret parmağı yönünde
bir manyetik alanın (B) olduğu ortama, üzerinden orta parmak yönünde akım (I) geçen bir
iletken sokulursa, iletkene baş parmak yönünde bir kuvvet (V) etkidiği görülür. Buna göre
DC motorun çalışması, Şekil 1.25 ve 1.26’da görülmektedir.
Şekil 1.25: DC motorun çalışması
21
Şekil 1.26: DC motorun dairesel hareketi
1.9. DC Motor Çeşitleri
1.9.1. Doğal Mıknatıslı (Permanent-Magnet) Motorların Çalışması
Şekil 1.26’da görüldüğü gibi, manyetik alanı oluşturan kutupların doğal mıknatıs
olduğu motorlardır.
1.9.2. Seri, Paralel ve Bileşik Sargılı DC Motorların Çalışması
Seri, paralel (şönt) ve bileşik (kompunt) motorların çalışması aynı adlarla anılan DC
generatörlerin çalışmasına benzer. Motorun endüvi uçları A-B, uyartım sargı uçları C-D,
yardımcı kutup varsa endüviye seri bağlanıp çıkışı H ile belirtilir. Motora yol vermek için
kullanılan yol verme direncinin uçları ise L ( Şebekeye bağlanır.), M ( Uyartım sargısının C
ucuna bağlanır.) ve R ( Endüvinin A ucuna bağlanır.) harfleri ile belirtilir.
Şekil 1.27: Bileşik (a), seri (b) ve paralel (c) motorların bağlantısı
22
1.9.3. Fırçasız DC Motorlar
DC motorların dönen kısımları sabit mıknatıstan, duran kısımları ise mini bobinli
sargılardan oluşmuştur. Bu tip motorlarda kolektör ve fırça düzenekleri yoktur. Duran
kısımda bulunan sargıların üzerinden geçen akımlar, optik ya da manyetik sensörlerle
kontrol edilmektedir.
Temel prensip ve çalışma şekli DC motorlarla aynıdır. Tek fark bobinlerin sabit, sabit
mıknatısların rotora bağlı olmasıdır. Yani bu motorda rotor ve stator yer değiştirmiştir.
Bunun avantajı, fırça ve komutatör sisteminin kalkması, dolayısı ile sürtünmeden ve
fırça/komütatör (kolektör) ikilisinin oluşturduğu dirençten dolayı oluşan elektrik/mekanik
kayıpların ortadan kalkmasıdır. Aynı zamanda bu tasarım, mekanik olarak
denetlenmediğinden ve bobinlerin sayısının artırılmasına da izin verdiğinden, bu
motorlardan çok yüksek tork almak mümkündür. Mahzurları ise, komütatörün yerini
elektronik bir devrenin alması yani motorun çalışabilmesi için ek donanımlar
gerektirmesidir.
Komutatör/fırça sistemi ile kolayca elde edilen karmaşık ateşleme sistemi, dış devreler
tarafından yapılmalıdır. Bu da motor için olmasa da motoru kullanmak isteyen kişilere ek
maliyet getirmektedir. Aynı güçteki bir motora oranla daha küçük, daha hafif olması, sağlıklı
devir kontrolü yapılabilmesi, ek maliyeti affettirebilir. Şekil 1.28 ve 1.29’u inceleyiniz.
Şekil 1.28: Fırçasız DC motorlar
23
Şekil 1.29: Dört kutuplu doğal mıknatıslı rotor (a), sekiz kutuplu doğal mıknatıslı rotor (b) ve
fırçasız DC motor rotor ve stator (c)
1.10. DC Motorların Mekanik Özellikleri
Endüvi iletkenlerinden akım geçtiğinde, iletkenler manyetik alan tarafından alanın
dışına doğru itilir. Böylece endüvi çevresinde endüviyi döndüren bir kuvvet veya bir moment
meydana gelir. DC motorunun endüvisinde meydana gelen moment, kutupların manyetik
alanı ve endüviden geçen akımla doğru orantılıdır.
1.11. DC Motorların İstenme (Seçilme) Oranı ve Verimleri
Bir makineden alınan gücün (Pa), makineye verilen güce (Pv) oranına, verim denir.
Diğer taraftan makineye verilen güçten kayıpları çıkarırsak, makineden alınan gücü buluruz.
PA = PV – Pk Verim η=Pa/Pv
1.12. DC Motorun Yönünü Değiştirme Basamakları
DC motorun devir yönünü değiştirmek için endüvi veya kutuplardan geçen akımın
yönünü değiştirmek gerekir. Şekil 1.30’da DC motorun devir yönü değişim bağlantısı
görülmektedir.
24
Şekil 1.30: DC şönt motorun devir yönü değiştirme bağlantısı
1.13. DC Motorun Hız Denetimi
DC motorlarında devir sayısı, kutup gerilimi ve kutup manyetik akışına bağlıdır.
Uyartım direnci ayarlanarak devir ayarlanır. Şekil 1.31’de DC şönt motorun hız denetim
devresi verilmiştir.
25
Şekil 1.31: Şönt motor hız kontrol devre bağlantısı
1.14. DC Motor Kayıp Çeşitleri
DC makinelerinde meydana gelen kayıplar üç grupta incelenir.
1.14.1. Bakır Kayıpları
Bakır kayıpları akımdan dolayı meydana geldiği için, akım geçen her kısımda bakır
kayıpları mevcuttur. DC motorlarda bakır kaybı; endüvi sargısında, şönt sargıda, seri sargıda,
yardımcı kutup sargısında ve kompanzasyon sargısında meydana gelir.
1.14.2. Demir Kayıpları
Kutupların manyetik alanından dolayı makinenin hareket eden kısımlarında, endüvi
manyetik alanından dolayı kutup uçlarında kayıplar meydana gelir. Bu kayıplara demir
kayıpları denir. Histerisiz ve fukolt kayıpları olarak adlandırılan demir kayıpları, yükle çok
az değişme gösteren sabit kayıplardır.
1.14.3. Rüzgar ve Sürtünme Kayıpları
DC makinelerinde meydana gelen çeşitli sürtünme ve vantilasyondan dolayı bir enerji
kaybı olur. Bu kayıp; fırça, yatak, endüvinin dönerken hava ile sürtünmesi ve makineyi
soğutmak için kullanılan vantilatörün meydana getirdiği kayıpların tümüdür. Sürtünme ve
rüzgar kayıpları sabit olmakla birlikte devir sayısıyla bir miktar değişir.
26
UYGULAMA FAALİYETİ
DC MOTORLARI ÇALIŞTIRMAK
İşlem Basamakları Öneriler
DC motorun bağlantısını
yapmak
Ø Güvenlik tedbirlerini alınız.
Ø Bir adet DC şönt motoru,
bağlantı için uygun bir
zemine oturtunuz.
Ø Motor akımına uygun bir
adet ampermetre seçiniz.
Ø Motor gerilimine uygun bir
adet voltmetre seçiniz.
Ø Bir adet sigortalı şalter, birer
adet uyartım ve yol verme
direnci seçiniz.
Ø Devre şemasına uygun
olarak bağlantıyı yapınız.
UYGULAMA FAALİYETİ
27
DC motora yol vermek
Ø L-M-R ile belirtilen yol
verme direncini en yüksek
kademeye ayarlayınız.
Ø t-s-q ile belirtilen uyartım
devresi direncini sıfır
yapınız.
Ø Bağlantınızı kontrol ediniz.
İş güvenliği kurallarına
uygun bir şekilde şalteri
kapatarak motora enerji
veriniz.
Arıza tespiti yapmak
Ø Motor hiç çalışmadı ise,
enerjiyi kesip, enerji
bağlantısını kontrol ediniz.
Ø Motor çalışıyor; fakat
normal dışı gürültü
çıkarıyorsa, enerjiyi kesip
yatakları, bobinleri ve
kolektörü kontrol ediniz.
Ø Motor çalışıyor; fakat
kömürler şerare yapıyorsa,
enerjiyi kesip kömürleri,
yatakları, bobinleri ve
kolektörü kontrol ediniz.
Ø Enerjiyi kesmeyi unutmayınız.
28
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
Aşağıda verilen çoktan seçmeli sorularda doğru olduğunu düşündüğünüz bir seçeneği
işaretleyiniz.
1. Manyetik alan içindeki iletkende gerilim oluşması olayına ne ad verilir?
A) İndüktans B) İndüklenme
C) Reaktans D) Alternans
2. Seri dinamolarda ne, neye seri bağlıdır?
A) Kutup sargısı-uyartım sargısı B) Şönt sargı-uyartım sargısı
C) Endüvi sargısı-şönt sargı D) Uyartım sargısı-endüvi sargısı
3. DC makinelerinde manyetik alanı meydana getiren kısma ne ad verilir?
A) Endüvi B) İndüktör
C) Kolektör D) Rotor
4. Uyartım akımı aşağıdakilerden hangisidir?
A) Kutup akımı B) Anma akımı
C) Endüvi akımı D) Motor akımı
5. Dinamolarda endüvi uçları hangi harflerle gösterilir?
A) A-B B) G-H
C) I-K D) G-K
6. Kompunt dinamo niçin bu adı almıştır?
A) Kompresörlerde kullanıldığı için B) Kutuplarında iki sargı olduğu için
C) Paralel iki dinamodan oluştuğu için D) Eklemeli yapıldıkları için
7. Endüvi manyetik alanının kutup manyetik alanına gösterdiği dirence ne ad verilir?
A) Endüvi direnci B) Endüvi komütasyonu
C) Endüvi reaksiyonu D) Endüvi kompanzasyonu
8. DC motorlarda devir yönü nasıl değiştirilir?
A) Gerilim artırılarak B) Akım azaltılarak
C) Kutup uçları değiştirilerek D) Fırçalar kaydırılarak
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
29
PERFORMANS DEĞERLENDİRME
Atölyenizde mevcut olan bir DC şönt motoru, devreye bağlayıp çalıştırınız. Motorda
ortaya çıkabilecek muhtemel arızaları tespit edip onarınız.
Not: İş güvenliği hayat kurtarır.
Ø Devreye enerji veriniz.
PERFORMANS DEĞERLENDİRME
30
KONTROL LİSTESİ-1
Alan Adı: ELEKTRİK-ELEKTRONİK
TEKNOLOJİSİ Tarih:
Modül Adı: AC-DC Makineler Öğrencinin
Adı Soyadı:
Faaliyetin Adı: DC Motorları Çalıştırmak
No:
Faaliyetin Sınıfı:
Amacı:
DC motorları çalıştırabilecek,
arızalarını onarabileceksiniz. Bölümü:
AÇIKLAMA:
Bitirdiğiniz faaliyetin sonunda aşağıdaki performans testini
doldurunuz. “Hayır” olarak işaretlediğiniz işlemleri öğretmeniniz ile
tekrar çalışınız.
DEĞERLENDİRME ÖLÇÜTLERİ Evet Hayır
1 Güvenlik önlemlerini aldınız mı?
2 Gerekli el takımlarını bir araya getirdiniz mi?
3 Motor akımına uygun ampermetre seçtiniz mi?
4 Motor akımına uygun voltmetre seçtiniz mi?
5 Bir adet sigortalı şalter seçtiniz mi?
6 Birer adet uyartım ve yol verme direnci seçtiniz mi?
7 İşlem basamaklarını tespit ettiniz mi?
8 Güvenli bir şekilde motora enerji verdiniz mi?
9 Motorda arızalı bir durum gördüğünüzde enerjiyi
ivedilikle kestiniz mi?
10 Arızayı tespit ettiniz mi?
11 Arızayı onardınız mı?
12 Motoru tekrar çalıştırdınız mı?
13 Tüm elemanları ve takımları yerlerine kaldırdınız
mı?
DEĞERLENDİRME
Ölçme soruları ve performans testi sonunda başarısız olduğunuz kısımlar hakkında
öğretmeninize başvurunuz gerekiyorsa yeniden, konu ve uygulama tekrarı yapınız.
31
ÖĞRENME FAALİYETİ-2
Bu faaliyette verilen bilgiler sonucunda endüstriyel DC motorları devreye
bağlayabilecek, arızalarını tespit ederek onarabileceksiniz.
Ø DC makinelerın yapısı hakkında bilgi edininiz. Mümkünse bir DC motoru
(örneğin bir teyp motoru) ve DC üreteci (örneğin bisiklet dinamosu) sökerek
yapılarını ve nasıl çalıştıklarını inceleyiniz.
2. ENDÜSTRİYEL DC MOTORLAR
2.1. Endüstriyel Uygulamalarda Kullanılan DC Motorların Çalışma
Özellikleri ve Üstünlükleri
DC motorlar daha çok endüstride kullanılır. Motorun dairesel hızı uygulanan voltajla
doğru orantılıdır. Çıkış momenti ise bobin akım gücü ile doğru orantılıdır. Eğer hareket
hassas bir şekilde kontrol edilmek isteniyorsa geri besleme kullanılmalıdır. Genel DC servo
motorlar, üzerlerinde yer ve hız algılayıcıları bulundurur. Büyük motorlarda bobinli statorlar
bulunurken, küçük olanlarında sabit mıknatıs statorlar bulunur. Samarium kobalt
mıknatıslarının kullanılmasıyla yüksek güç/ağırlık oranlarına ulaşılır.
Ayrıca DC motorlar senkron kumanda sistemlerine imkân vermektedir. DC motorlar
ile uzaktan devir ve tork ayarı yapmak mümkün iken, birçok sistemi seri ve paralel
çalıştırmak, sabit çekmeli sarmalar yapmak da mümkündür. Şekil 2.1’de endüstriyel DC
motor örneği görülmektedir.
AMAÇ
ARAŞTIRMA
ÖĞRENME FAALİYETİ–2
32
Şekil 2.1: Endüstriyel DC motor
Ø Üstünlükleri
· Hızlı ve hassastır.
· Harekete sofistike kontrol teknikleri uygulanabilir.
· Ucuzdur.
· Yeni modeller çok kısa zamanda üretilebilir.
Ø Mahzurları
· Düşük moment ve yüksek hızda çalışır. Bu sebeple hareketi değiştirecek
aktarma organlarına ve dişlilere ihtiyaç vardır.
· Dişlilerdeki boşluk, hassasiyeti sınırlar.
· Elektrik atlamaları yanıcı ortamlarda tehlikeli olabilir.
· Hareketin engellenmesi durumunda hararet yapar.
· Pozisyonu sabitlemek için fren gerekir.
2.2. DC Motorlarda Arıza Tespiti
Elektrik motorlarında sıkça görülen 4 temel arıza şunlardır: Yataklama, hatalı eksenel
ayarlamalar, stator sarımları ve rotor sorunları.
33
Ø Elektrik motorlarında görülen arızaların %41’ini kapsayan yataklama
problemleri, aynı zamanda motorda sürtünme ve sarım kayıplarına sebep
olduklarından ötürü enerji tüketimini artırır.
Genel olarak, yataklama ile ilgili sorunlar şu sonuçları doğurur:
· Aşırı ısınma sarımlarda voltaj ve empedans dengesizliğine yol açar.
· Uygun olmayan aşırı yağlama, aşırı ısınmaya, titreşimin artmasına ve
makinede çözülmelere yol açar. Bu tip yanlışlıklar bir dizi eğitim ve
planlanmış bir bakım programının bir parçası olan yağlamanın
uygulanmasıyla engellenebilir.
· Eksik gresleme ve yağ atması yataklara zarar verir ve aşırı ısınmaya yol
açar. Sonuçta doğal olarak aşınma büyük miktarlarda hızlanır.
· Aşırı yüklenme
Ø Hatalı eksenel ayarlamalar: Elektriksel dengesizlik, motorlarda olabilecek ve
dönme ekseni ile ağırlık merkezinin çakışmamasından kaynaklanan mekanik
dengesizlik gibi makina çalışmasını menfi yönde etkiler. Elektrik motorları
manyetik merkezlerini sabitleyemedikleri zaman şebeke frekansındaki
titreşimlerinde modülasyon ve harmonikler oluşur.
Ø Montajda hatalı eksenel ayarlamalar: Eksenel ayarlamalar pratikte görsel
yöntemler kullanılarak yapılmaktadır. Bu tarzda bir eksenel ayarlama
sonucunda 0.50 mm’den daha fazla ayarsızlık giderilemez. Bu sebeple,
ayarlamalar, ayar tekniklerine uygun olarak lazerli veya mekanik ayar
cihazlarıyla yapılmalıdır. Kaplinden veya kasnaklardan kaynaklanan
ayarsızlıklar, yataklardaki ve şase ile kaideyi de kapsayan mekanik parçalarda
gerilimi arttırır. Eksenel ayarlar artık kolayca kaplin ayar cihazları kullanılarak
yapılabilir. Ayak boşluğu (aksak ayak) motoru zemine bağlama esnasında
zeminin ve motorunun ayaklarının hizalanmamasından ortaya çıkan durum
olarak adlandırılır. Bu durum genellikle direkt-eşleme hizalaması
değerlendirilip yatak hizalaması hesaba katılmadığı zaman görülür. Aksak ayak,
statorun ya da kaidenin sallanmasına, elektrik motorda mekanik gerilim ve
titremenin oluşmasına ve sürtünmenin artmasına sebep olabilir.
Parçaların balanslarının bozuk yapılması veya yapılan işlemden dolayı yüksek titreşim
olan alanlara yeterince titreşim izolasyonu yapılmaması da titreşime sebep olur. Hatalı
eksenel ayarlamalar (kaplinlerde ve kayışlarda), hatalı montaj ya da operasyon sırasındaki
değişikliklerden kaynaklanır. Bu durum motor yataklarına aşırı yük binmesine bunun sonucu
olarak da sürtünmenin artıp yatakların ömrünün azalmasına sebep olur.
Ø Stator sarım problemleri elektrik motorunun hem enerji tüketimini artırır, hem
de verimini hızlı bir şekilde düşürür.
34
Stator sarım sorunlarının esas sebepleri şunlardır: Termal izolasyonun bozulması,
sarımların neme maruz kalması, mekanik baskılar. Bunların sonucunda ilk olarak aynı bobin
içindeki kondüktörlerin izolasyonu bozulur. Daha sonra bu, aynı fazdaki bobinlere ve de ayrı
fazdaki bobinlere sıçrar. Kondüktörlerdeki değişiklerin belirlenmesi, makinenin bozulmadan
önce tamir edilmesine veya yenilenmeye imkân sağlar.
Voltajdaki dengesizlikler elektrik motorunun çalışma sıcaklığını inanılmaz bir şekilde
artırır. %3.5’lik bir voltaj dengesizliği elektrik motorunun çalışma sıcaklığında %25’lik bir
artışa sebep olabilir. Sıcaklıktaki bu artış, sarım kaybını ve enerji tüketimini artırır, elektrik
motorunun güvenirliğini düşürür. (Sıcaklıktaki her 10 derece artışı, izolasyon ömrünü,
dolayısıyla motor ömrünü yarı yarıya azaltır.)
Hatalı bağlantılardan dolayı oluşan dengesiz empedans, hatalı sarım teknikleri (hem
yeni hem de tamir edilmiş motorlarda) ve izolasyon şartları (sarımlardaki kısalıklar ve
açıklıklar), motorun çalışma sıcaklığını ve güvenilirliğini tıpkı voltajdaki dengesizlikler gibi
etkileyebilirler. Bunlara ek olarak motorun kullanım maliyeti hızlı şekilde artabilir. Örneğin;
100HP bir motor fiyatı $0.05/kWh olan bir şebekeden elektrik alarak 8760 saat olan yıllık
çalışma zamanının % 85’inde kullanılıyor ( bir yılda 7446 saat çalışıyor demektir) bu
elektrik motorunun bir fazındaki 0.5 ohm’luk bir direnç artışı, bu motorda 2000$ ekstra bir
harcamaya, başka bir deyişle motorun bir yıllık giderinin %7’si kadar bir ekstra gidere yol
açar. Bu hiç de küçümsenecek bir rakam değildir.
Hem voltaj hem de empedans dengesizliğinde; eğer dengesizlik yeterince sürerse,
yüksek voltaj ve düşük empedans fazı fazla akım çeker ve sıcaklığı artar. Muhtemelen de o
fazın yanmasına sebep olur. Voltajdan veya empedanstan kaynaklanıyor olsa da, bu çeşit
hatalar tek fazlılık olarak adlandırılır ve bir fazdaki voltaj kaybının sonucunda olabilirken
hatalı bağlantıdan ya da uygun olmayan sarım tekniklerinden de kaynaklanabilir. Voltajdaki
ve akımdaki dalgalanmanın %2’yi aşmaması tavsiye edilir.
Sarımlara nemi de içeren kirlililik veya gres bulaşması, sarımlar arasında izolasyon
zayıflığına sebep olabileceği gibi motorun ısı atma yeteneğini de azaltarak kullanım ömrünü
kısaltır.
Yüksek/düşük voltaj koşulları sarımlardaki sıcaklığı aşırı derecede artırırken aynı
zamanda da elektrik motorunun performansını da olumsuz etkiler. NEMA motor voltajında
kullanılması gerekli olandan %10’a varan bir değişime müsaade eder ki bu verimlilikte %2.5
in üzerinde bir düşüşe sebep olur.
Ø Rotor Sorunları: Motorların içindeki veya etrafındaki tozlar ve kirlilikler
çeşitli sorunlara yol açabilir.
35
Rotora ya da soğutma pervanelerine yapışmış tozlar fazla ağırlık yapar ve balans
bozukluğuna yol açabilir. Bu toz ve kirler aynı zamanda hava akımını engelleyerek soğuması
gereken bölgelere bir nevi ısı yalıtımı yapar. Elektrik motorlarında görülen toz ve kirlilikler
genellikle silikon ve karbon şeklindedir. Silikon hayli aşındırıcı, karbonsa makul bir
iletkendir ve her ikisi de elektrik izolasyonunu bozup kısa devre olasılığını artırır.
Kayış gerginliği ise diğer bir faktördür. Eğer kayışlar çok gevşek ise kayış
kaymasından dolayı aşırı titreme ve ısınma oluşur. Eğer çok gerilirlerse yataklardaki
sürtünme aşırı ölçüde artar ve sonuçta enerji tüketimi artıp süreklilik azalır. Kayış-kasnak
ayarları bu ölçüden çok dikkatle yapılması gereken işlemlerdir.
Rotor arızaları genellikle, kırık rotor kısa devre çubuklarından, döküm boşluklarından
ya da rotor ve stator arasındaki hava boşluğu düzensizliğinden kaynaklanır.
2.3. DC Motor Denetleyicilerinin Çalışması
Elektronik teknolojisi sayesinde yapılan devreler ile; doğru akım motorlarında armatür
(endüvi) gerilimini değiştirerek devri, armatür akımını değiştirerek torku ayarlamak
mümkündür. Şekil 2.2’de DC motor hız denetim elemanı va bağlantı şeması görülmektedir.
Şekil 2.2: DC motor hız denetim elemanı ve bağlantısı
36
Elektronik devre elemanları ile yapılan ve sürücü devreleri olarak adlandırılan
devreler ile DC motorların hızları ve momentleri çok hassas olarak denetlenir. Şekil 2.3’te
değişik endüstriyel motorlar ve sürücüleri görülmektedir.
Şekil 2.3: Değişik endüstriyel motor ve denetleyicileri
37
UYGULAMA FAALİYETİ
ENDÜSTRİYEL DC MOTORLARI ÇALIŞTIRMAK
İşlem Basamakları Öneriler
Endüstriyel DC motor bağlantısı
yapmak.
Ø Bir adet 24 V’luk DC motor
temin ediniz.
Ø Bir adet 24 V veya üzeri çıkış
verebilen ayarlı DC güç
kaynağı temin ediniz.
Ø Güç kaynağını 0 V’a
ayarlayınız.
Ø Güç kaynağı çıkışını motora
bağlayınız.
Ø Güç kaynağına enerji veriniz.
Ø Güvenlik tedbirlerini alınız.
Ø Motoru sarsılmayacak şekilde
sabitleyiniz.
Endüstriyel DC motora enerji
vermek.
Ø Motora enerji veriniz.
Ø Güç kaynağını yavaş yavaş
24V değerine kadar çıkarınız.
Ø Motorun çalıştığını ve devrinin
gerilimle orantılı olarak
arttığını görünüz.
Ø Güç kaynağının gerilim
değerini yavaş yavaş artırınız.
Arızalı endüstriyel DC motorun
arızasını tespit etmek.
Ø Motor hiç çalışmadı ise,
enerjiyi kesip enerji
bağlantısını kontrol ediniz.
Ø Motor çalışıyor; fakat normal
dışı gürültü çıkarıyor ise,
enerjiyi kesip, yatakları,
bobinleri ve kolektörü kontrol
ediniz.
Ø Motor istenilenin aksine
dönüyorsa motor bağlantı
uçlarının yerini değiştiriniz.
Ø Enerji verdiğiniz anda motorun
çalışıp çalışmadığını kontrol
ediniz. Çalışmıyorsa enerjiyi
hemen kesiniz.
Arızalı endüstriyel DC motoru onarmak
Ø Tespit edilen arızayı uygun bir
şekilde onararak, güvenli bir
şekilde motora tekrar enerji
veriniz.
UYGULAMA FAALİYETİ
38
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
1. Endüstriyel DC motorların dezavantajları arasında hangisi bulunmaz?
A) Hızlıdır.
B) Elektrik atlamaları yanıcı ortamlarda tehlikeli olabilir.
C) Yüksek moment ve düşük hızda çalışır.
D) Hareketin engellenmesi durumunda hararet yapar.
2. Aşağıdakilerden hangisi elektrik motorlarında sıkça görülen arızalardan değildir?
A) Yataklama sorunları
B) Hatalı eksenel ayarlamalar
C) Stator sarımları
D) Fren ve dişliler
3. Yataklama sorunları nelere sebep olur?
A) Hareketi hızlandırır.
B) Enerji tüketimini azaltır.
C) Motorda sürtünme ve sarım kayıplarına sebep olur.
D) Aşınma azalır.
4. DC motorlar niçin bu adı almıştır?
A) Düzgün çalıştıkları için
B) Daimi kondansatörlü oldukları için
C) Doğru akımla çalıştıkları için
D) Kolektörlü oldukları için
5. DC motor devir yönü nasıl değiştirilir?
A) Endüvi ve indüktör uçları aynı anda değiştirilerek
B) Kutup manyetik alan yönü ve endüvi akım yönü aynı anda değiştirilerek
C) Yük artırılarak
D) Endüvi ve indüktör uçları ayrı ayrı değiştirilerek
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
39
ÖĞRENME FAALİYETİ-3
Bu faaliyette verilen bilgiler sonucunda AC motorları devreye bağlayabilecek,
arızalarını tespit ederek onarabileceksiniz.
Ø Alternatif akımın özelliklerini araştırınız.
Ø AC ve DC arasındaki farklılıkları araştırınız.
Ø Asenkron motorların yapısı hakkında bilgi edininiz.
3. AC MOTORLAR
3.1. Üç Faz Gerilimin Karakteristikleri
Üç fazlı AC makinelerde üretilen üç fazlı gerilim, endüstride R-S-T (L1-L2-L3) olarak
bilinir. R-S-T gerilimleri, aralarında 120’şer derece faz farkı bulunan gerilimlerdir. Şekil
3.1’de üç faz gerilim eğrisi görülmektedir.
FORMAN
Şekil 3.1: 3 fazlı AC eğrisi
Üç fazlı gerilim generatörlerde üretilir. Generatör bobinleri içerde yıldız bağlanırken
dışarıya üç uç alınır. Yıldız noktasında gerilim sıfırdır. Bu noktadan nötr hattı alınır. Üç fazın
da gerilimleri eşittir. Generatör fiziki yapısı gereği üç faz sinüs eğrisi şeklinde ortaya çıkar.
Üç fazlı makinelerde nötr hattı kullanılmaz. Üç faz, kendi aralarında sıra ile nötr görevi
görür. Zaman eğrisi akımın yön değişim noktasıdır. Zaman eğrisinin altında ve üstünde akım
yönleri farklıdır. Üç faz gerilimde her fazın değeri ayrı ayrı olmak üzere, zamanla artı ve eksi
maksimum değerleri arasında değişim gösterir.
AMAÇ
ARAŞTIRMA
ÖĞRENME FAALİYETİ–3
40
3.2. Üç Faz Motor Parçaları
3.2.1. Stator
Stator üç fazlı motorun hareket etmeyen kısmıdır. DC makinelerin indüktörüne
benzer. Üç fazlı döner manyetik alan sargıları burada bulunur. Şekil 3.2’de değişik statorlar
görülmektedir.
Şekil 3.2: Değişik statorlar
3.2.2. Rotor
Üç fazlı motorların dönen kısmına rotor denir. Sincap kafesli ve sargılı olmak üzere
iki çeşidi vardır. Bunlar;
3.2.2.1. Sincap Kafesli Rotor
Stator gibi silisli saclardan preslenerek paket edildikten sonra, üzerindeki kanallara
eritilmiş alüminyum dökülüp, dökülen alüminyum çubukların iki baştan kısa devre edilmesi
ile elde edilir. Şekil 3.3’te görüldüğü gibi alüminyum çubuklar kafes şeklinde görülür.
41
Şekil 3.3: Sincap kafesin içi boş hali
Üç fazlı alternatif akımın oluşturduğu döner alan içerisinde hareket eden sincap kafesli
rotor Şekil 3.4’te gösterilmiştir.
Şekil 3.4: Sincap kafesli rotor
Sincap kafesli rotorun stator içerisindeki pozisyonu Şekil 3.5’te görülmektedir.
42
Şekil 3.5: Sincap kafesli AC motor
3.2.2.2. Bilezikli (Sargılı) Rotor
Rotor sacları da endüvileri gibi kanallı olarak preslenir. Kanallara 120’şer derece faz
farklı üç fazlı AA sargıları yerleştirilir. Sargılar yıldız veya üçgen bağlandıktan sonra
çıkarılan üç uç, rotor miline sabitlenmiş olan bileziklere tutturulur. Her bilezik, milden ve
diğer bileziklerden yalıtılmıştır. Bu bilezikler, rotor sargılarına üç faz enerji taşıyan fırçalar
basar. Şekil 3.6’da sargılı rotor görülmektedir.
Şekil 3.6: Sargılı rotor bizlikleri ve rotor
43
3.2.3. Motor Yan Kapakları
Motoru dış etkilere karşı koruma ve rotoru yataklama görevi yapar. Şekil 3.7’de AC
motor ve aksamları görülmektedir.
Şekil 3.7: Üç fazlı AC motor ve aksamları
3.3. AC Endüksiyon Motorunun Çalışması
Stator sargılarına uygulanan üç fazlı alternatif akım bu sargılarda döner bir manyetik
alan meydana getirir. Bu döner alan rotorda endüksiyon akımları meydana getirir. Rotorda
oluşan endüksiyon akımları da, rotorda N-S kutuplarını oluşturur. Sonuçta rotorun kutupları
döner alan kutuplarından etkilenerek (itme-çekme şeklinde) dönmeye başlar.
3.3.1. Rotorda İndüklenen Akım
Statorda oluşan döner alan rotor sargılarını keserek bu sargılarda bir EMK indükler.
3.4. Motor Bağlantıları
AC motorlar kullanım isteğine göre şebekeye değişik şekillerde bağlanabilir.
3.4.1. Tork Hızı ve Beygir (Hp) Gücü İçin
Değişik kalkınma akımı ve çalışma gücü için motorlar yıldız veya üçgen çalıştırılır.
3.4.1.1. Yıldız Bağlı Motorlar
Yıldız bağlı olarak çalıştırılan motorlar kalkınma anında şebekeden daha düşük akım
çeker. Devir sayısı aynı olmasına rağmen çalışma gücü üçgen bağlı motora göre zayıftır. AC
üç fazlı motorlar doğrudan yıldız çalıştırılabilir. Şekil 3.8’de üç faz bobinleri ve yıldız bağlı
bobinler görülmektedir.
44
Şekil 3.8: Üç faz bobinleri ve yıldız bağlantı
Şekil 3.9 a’da klemens kutusu, b’de ise yıldız bağlantı görülmektedir. Köprü atılan üç
uç yıldız bağlı olup, diğer üç uca şebekeden R-S-T fazları bağlanır.
Şekil 3.9: Üç fazlı AC motor klemens kutusu (a), yıldız bağlantı şekli
3.4.1.2. Delta Bağlı Motorlar
Delta (üçgen) bağlı motorlar kalkınma anında şebekeden yüksek akım çeker. Üçgen
bağlı motorların çalışma güçleri yıldız bağlantıya göre daha yüksektir. 4KW’tan büyük güçlü
motorların doğrudan üçgen çalıştırılmaları sakıncalıdır. Büyük güçlü motorlar yıldız olarak
kalkındırılıp ardından üçgene geçirilir. Şekil 3.10’da üç faz bobinleri ve üçgen bağlı bobinler
görülmektedir.
45
Şekil 3.10: Üç faz bobinleri ve üçgen bağlantı
Şekil 3.11 a’da klemens kutusu, b’de ve c’de üçgen bağlantı görülmektedir.
Şekil 3.11: Üçgen bağlantı klemens kutusu
3.4.2. Dönüş Yönünü Değiştirmek İçin
Motor dönüş yönünü değiştirmek için motora gelen herhangi iki fazın yerini
değiştirmek yeterlidir.
3.4.3. Gerilim Değişimi İçin
AC motorlar oto trafosu ile, ön direnç (yolverme) ile ve yıdız üçgen dönüşümü ile
değişik gerilimler altında çalıştırılır.
3.4.4. Hız Değişimi İçin
Üç fazlı AC motorların devir sayıları, frekans ve kutup sayısı değiştirilmek sureti ile
değiştirilebilir.
Ø Elektronik yapılı frekans değiştiricilerle (Şekil 3.12)
Ø Dahlender bağlama ile
46
Ø Birbirinden bağımsız stator sargıları ile
Ø Dişli sistemleri (redüktör) kullanarak (Şekil 3.12)
Şekil 3.12: AC motor devir ayarlama için; frekans değiştirici (a), redüktör (b)
3.4.4.1. Klemens Bağlantı Diyagramları ve Tabloları
Şekil 3.13’te klemens kutusu (a), üçgen bağlı klemens kutusu (b) ve yıldız bağlı
klemens kutusu (c) görülmektedir.
Şekil 3.13: Klemens bağlantı kutuları
3.5. Motor Bilgi Levhaları
Motor gövdelerinin üzerinde genellikle alüminyumdan yapılmış dikdörtgen şeklinde
etiketler bulunur. Etiket üzerine silinmeyecek şekilde bazı bilgiler yazılmıştır. Bu bilgiler
bize motor hakkında kapsamlı bilgiler verir. Etiketlerde bulunan bilgiler şunlardır:
47
Ø Kimlik numarası
Üretim seri numarasıdır. Örneğin No:22986 vb.
Ø Gövde tipi
Ø Motor tipi
Motor model tipidir. Örneğin A GM L4a , Typ Gm 200L vb.
Ø Fazı
Motorun kaç fazla çalıştığını gösterir. Örneğin 1 faz , 3 faz vb.
Ø Beygir gücü oranı (hp)
Motor KW gücünün beygir gücü cinsinden karşılığını verir. Örneğin 0.55KW/5.5Hp
Ø Hızı (rpm)
Motorun devir sayısını gösterir. Örneğin 1350d/d, 1120rpm , 2850U/min vb.
Ø Gerilim
Motorun normal çalışma gerilimini gösterir. Örneğim 380V, 220V vb.
Ø Akımı
Motorun normal çalışma akımıdır. Örneğin 3A, 5.7A, 4.2A vb.
Ø Frekans
Motorun çalışma frekansıdır. Örneğin 50 Per./sn,50Hz vb.
Ø Servis faktörü
Ø Çalışma periyodu
Motorun bağlantı şeklidir. Örneğin yıldız-üçgen
Ø İzolasyon sınıfı
Ø Ortam sıcaklığı
Motorun çalışma ortam ısısıdır. Örneğin 1200C, 1800C vb.
Ø Nema kodu
Şekil 3.14’te motor etiketi görülmektedir.
48
Şekil 3.14: Motor etiketi
3.6. Üç Fazlı Senkron Motorlar
Senkron devirle dönen motorlara senkron motor denir. Senkron devir, 3 faz alternatif
manyetik döner alanın devir sayısıdır. Asenkron motorlarda rotor, döner alan devrinden bir
miktar (kayma oranı kadar) yavaş döner. Örneğin senkron devri 3000 d/d olan bir asenkron
motor %5 kayma ile dönerse rotor devri 2850 d/d olur. Senkron motorlar da ise rotor devir
sayısı döner manyetik alan devir sayısına eşittir. Örneğin senkron devri 3000 d/d olan bir
senkron motorun rotor devri de 3000 d/d olur.
Senkron devir aşağıdaki formül ile bulunabilir.
p
n f s 2
120*
=
ns : Senkron devir sayısı
f : Çalışma frekansı
2p : Kutup sayısı
3.7. AC Tek Fazlı Motorlar
Bir fazlı asenkron motorlar, üç fazlı asenkron motorlar gibi stator ve rotor olmak üzere
iki ana kısımdan oluşur. Bir fazlı asenkron motorlar kendi aralarında yardımcı sargılı ve
gölge kutuplu motorlar olmak üzere iki gruba ayrılır.
49
3.8. Tek Fazlı Motor Parçaları
3.8.1. Stator
Bir fazlı motorların sabit duran kısmıdır. Görevi kutup manyetik alanını oluşturmaktır.
3 fazlı asenkron motorun statoru gibidir. Stator oluklarına 900 faz farklı olarak ana sargı ve
yardımcı sargı yerleştirilmiştir. Ana sargı kalın telden çok spirli olarak sarılmıştır. Statorun
2/3’ünü kaplar. Statorun 1/3’üne de yardımcı sargı yerleştirilir. Yardımcı sargı ince telden az
spirli olarak sarılır.
3.8.2. Klemens (Terminal) Bağlantısı
Motora enerji girişi için kullanılan, 3 fazlı motorların klemens kutusuna benzeyen bir
terminaldir.
3.8.3. Rotor ve Yan Kapaklar
Yardımcı sargılı motorun rotoru asenkron motorların rotoru gibi sincap kafeslidir. Yan
kapaklar motoru korur ve rotorun yataklanmasını sağlar.
3.8.4. Merkezkaç Anahtarı
Ana sargı ve yardımcı sargı ile kalkınan motor normal devrine ulaştığı zaman
yardımcı sargının devreden çıkarılması gerekir. Merkezkaç anahtarının görevi, yardımcı
sargıyı devreden çıkarmaktır. Motor miline yerleştirilmiş olan yardımcı sargıyı devrede tutan
merkezkaç anahtarı motor belli bir devre ulaştığı zaman, merkez kaç kuvvetinin etkisiyle
açılarak yardımcı sargıyı devreden çıkarır.
3.8.5. Aşırı Akım Rölesi
Motoru aşırı akımın zararından koruma amaçlı bir elemandır. Motor devresine seri
bağlanır. Şekil 3.15’te pistonlu tip manyetik aşırı akım rölesi görülmektedir.
Şekil 3.15: Pistonlu tip manyetik aşırı akım rölesi
Şekil 3.16’da direkt ve endirekt ısıtmalı termik aşırı akım röleleri görülmektedir.
50
Şekil 3.16: ( a ) Direkt ısıtmalı tip, bir fazlı aşırı akım rölesi. ( b ) Endirekt ısıtmalı tip, bir fazlı
aşırı akım rölesi. ( c ) Endirekt ısıtmalı tip, bir fazlı aşırı akım rölesinde ısıtıcı tel ve bimetalin
görüntüsü.
3.9. Tek Fazlı Motorların Hızını ve Gerilimini Değiştirme
Devir sayıları üç fazlı asenkron motorlarda olduğu gibi kutup sayısı ve şebeke
frekansına bağlıdır.
Yük altında çalışan yardımcı sargılı motora uygulanan gerilim düşürülürse motor
devrinin düştüğü görülür. Motora uygulanan gerilim oto trafosu ile değiştirilerek motorun
devir ayarı yapılabilir.
3.10. Tek Fazlı Motorun Başlangıç Torkunu Artırma
Tek fazlı motorun başlangıç torkunu artırmak için yardımcı sargıya seri bağlı
kondansatör kullanılır.
3.11. Küçük (Kesirli) Güçlü Motorlar
Çok küçük güçte ve iki tipte imal edilir.
Ø Relüktans senkron motor (Şekil 3.17)
Ø Histerisiz senkron motor (Şekil 3.18)
Şekil 3.17: Relüktans senkron motor
51
Şekil 1.18: Histerisiz motor
3.11.1. Küçük (Kesirli) Güçlü Motorların Çalışma Karakteristikleri
Devir sayıları sabittir yalnızca şebeke frekansıyla değişir.
3.12. Yardımcı Sargılı Bir Fazlı Motorlar
Bir fazlı yardımcı sargılı motorlarda, stator sargıları bir ana sargı (çalışma sargısı) ile
yardımcı (yol verme) sargıdan oluşur. Ana sargı; omik direncinin küçük olması için kalın
kesitli iletkenlerden yapılır. Ayrıca reaktansının büyük değerde olması için de hem alt kata
yerleştirilir, hem de sarım sayısı yardımcı sargıdan daha fazladır. Yardımcı sargının ise;
kesiti, ince olup omik direnci ana sargıya göre daha fazladır. Yardımcı sargı, üst kata
yerleştirilir. Şekil 19’da, yardımcı sargılı asenkron motor parçaları görülmektedir.
Şekil 3.9: Yardımcı sargılı asenkron motor
52
Şekil 3.20’de bir fazlı yardımcı sargılı asenkron motorun prensip şeması verilmiştir.
Şekil 3.20: Yardımcı sargılı motor prensip şeması
3.12.1. Zıt EMK (Elektromotor Kuvvet)
Ana ve yardımcı sargı, stator oluklarına 90’ar derece faz farklı olarak yerleştirilmiştir.
Stator sargılarına uygulanan gerilim bu iki sargının birincisinden normal geçerken ikinci
sargıdan 900 faz farklı geçer. Oluşan bu faz farkından dolayı iki fazlı bir döner alan meydana
gelir. Döner alan içerisindeki sincap kafesli rotor çubuklarında EMK meydana gelir.
3.12.2. Kullanım Alanları (Uygulamalar)
Yardımcı sargılı motorlar buzdolabı, çamaşır makinesi, aspiratör, vantilatör, küçük
matkaplar gibi birçok ev aletinde kullanılır.
3.13. Yardımcı Sargılı Kalkış Kondansatörlü Bir Fazlı Motorlar
Motor gücüne göre seçilen bir kondansatörün yardımcı sargı devresine seri bağlanması
ile elde edilir. İlk kalkınma momentleri normal yük momentlerine göre 3,5-4,5 kat yüksektir.
3.13.1. Elektrik Diyagramı
Elektrik diyagramı şekil 3.21’de verilmiştir.
53
Şekil 3.21: Yardımcı sargılı kalkış kondansatörlü bir fazlı motor
3.13.2. Çift Hız veya Çift Gerilim Kullanımı İçin Motor Bağlantısı
İki devirli yardımcı sargılı motor elde etmek için iki ayrı ana sargıya ve iki ayrı
yardımcı sargıya ihtiyaç vardır. Oto trafosu ile ana sargı ve yardımcı sargı gerilimleri
birbirlerinden farklı olarak ayarlanabilir. Bu yöntemle devir ayarı yapılabilir.
3.13.3. Devir Yönü Değiştirme
Motorun devir yönünü değiştirmek için ya yardımcı sargı uçlarının yeri veya ana sargı
uçlarının yeri değiştirilir.
3.13.4. Kullanım Alanları (Uygulamalar)
Kondansatörlü motorlar uygulamada santrifüjlü çamaşır sıkıcılarda, brülörlerde,
mutfak makinelerinde, bazı elektrikli aletlerde ve teyplerde (ses kart aygıtı) kullanılmaktadır.
3.13.5. Akım Rölesinin Çalışması
Bazı yardımcı sargılı asenkron motorlarda merkezkaç anahtar yerine elektromanyetik
anahtar kullanılır. Şekil 3.22’de elektromanyetik anahtarın kullanımı görülmektedir.
54
Şekil 3.22: Elektromanyetik anahtarın kullanımı
3.14. Yardımcı Sargılı Kalkış ve Daimi Kondansatörlü Bir Fazlı
Motorlar
İlk kalkınmada yüksek kondansatöre gerek vardır. Motor normal devrine ulaştığında
daha küçük kondansatör yeterlidir. Kalkıştan sonra büyük değerli kondansatör merkezkaç
şalteri devreden çıkar, daimi kondansatör devrede kalır. Şekil 3.23’te prensip şeması
görülmektedir.
Şekil 3.23:Yardımcı sargılı kalkış ve daimi kondansatörlü bir fazlı motor
3.14.1. Potansiyel Rölesinin Kullanımı
Gerilim değerindeki değişime göre çalışan röledir.
3.15. Yardımcı Sargılı Daimi Kondansatörlü Bir Fazlı Motorlar
Kondansatör kalkışta ve çalışmada yardımcı sargıyı sürekli devrede tutar. Kondansatör
değeri, kondansatör başlatmalıya göre onda bir kadardır. Bu motorlarda merkezkaç anahtarı
yoktur. Genellikle bir Hp’den küçük ev aleti, çamaşır makinesi, havalandırma fanı, vantilatör
motorları bu tiptir. Şekil 3.24’te daimi kondansatörlü motorun prensip şeması verilmiştir.
55
Şekil 3.24: Yardımcı sargılı daimi kondansatörlü bir fazlı motor
3.15.1. Hız Değiştirme
Oto trafosu ile gerilim ayarı yapılmak sureti ile devir ayarı yapılabilir.
3.15.2. Gerilim Değiştirme
Oto trafosu ile, ana sargı ve yardımcı sargılara farklı gerilimler uygulanmak suretiyle
devir ayarı yapılabilir.
3.15.3. Devir Yönü Değiştirme
Motorun devir yönünü değiştirmek için ya yardımcı sargı uçlarının yeri veya ana sargı
uçlarının yeri değiştirilir.
3.16. Gölge (Ek) Kutuplu Motorlar
Gölge kutuplu bir motorun statorunda son derece düzgün profili ve dışarıdan fark
edilemeyen kutuplar bulunur. Bu kutuplardan küçük bir kısmına içe doğru yarıklar açılmış
ve bu yarıkların iç kısımlarına kısa-devre bilezikleri oturtulmuştur. Bu kısa devre bilezikleri
(ya da sargıları) stator sargıları ile birlikte sekonderi kısa devre edilmiş bir transformator gibi
düşünülürse, bu tür bir motorun çalışması kolayca anlaşılır. Stator sargısından akım
geçmesiyle oluşan manyetik alan çizgilerinin bir kısmı yarıklarda bulunan bilezikler içinden
de geçer. Bilezikler kısa devre durumunda olduğu için stator üzerindeki akı kaçakları büyük
olur. Bunun sonucu, stator sargısından geçen akım ile kısa devre bileziklerinden geçen akım
arasında, bir faz farkı ortaya çıkar. Birbirine göre faz farklı bu iki akım, birbiri ardından
hareketli kutupları olan bir manyetik alan üretir. Kısa devre rotoru manyetik sert bir
malzemeden yapılmış ise (Histerisiz rotoru), bu halde bu motor yol aldıktan sonra bir
senkron motor gibi dönüşüne devam eder.
56
Gölge kutuplu motorlarda dönüş yönü daima ana kutuptan, yarık kutba doğrudur.
Dönüş yönü değiştirilmek istendiğinde, yatak burçları ve rotor çıkartılır ve değişik yönde
tekrar yerlerine takılır. Dönüş yönü sürekli olarak bir şalter ile ayarlanmak isteniyorsa, ikinci
bir kısa devre sargısının daha bulunması zorunludur. Gölge kutuplu motorların verimleri
düşüktür. 1 W - 250W arasında küçük güçler için yapılır ve pikaplarda, teyplerde, ısıtıcı
vantilatörlerinde ve meyve sıkıcılarda çok sık kullanılır. Şekil 3.25’te gölge kutuplu motorun
kesit şeması görülmektedir.
Şekil 3.25: Gölge kutuplu motor
3.17. Repülsiyon Motorlar
Repülsiyon motorların statorları üç fazlı motorların statoruna benzer. Yalnız ana
sargısı bulunan yardımcı sargılı motorun statoru ile de aynıdır.
Repülsiyon motorun rotoru DC dinamonun endüvisi ile aynıdır. Yalnız repülsiyon
motorda fırçalar kısa devre edilmiştir. Şekil 3.26’da repülsiyon motor kesit şeması
görülmektedir.
57
Şekil 3.26: Repülsiyon motor
Repülsiyon motorda fırçalar kutup ekseninde olduğunda motorda dönme olmaz.
Fırçalar kutup ekseninden kaydırılınca dönme gerçekleşir. Motor fırçaların döndürüldüğü
yöne doğru dönme yapar. Repülsiyon motorların rotor sargılarının altına sincap kafes
yerleştirilmiştir. Motor, devrine ulaşınca, fırçalar merkezkaç anahtarına benzer bir düzenekle
rotordan ayrılır ve motor sincap kafes ile çalışmasını sürdürür. Şekil 3.27 a’da fırçalar kutup
ekseninde olup motor durmaktadır. Şekil 3.27 b’de ise fırçalar sağa kaydırılmıştır. Bu
durumda motor sağa doğru dönüşe başlayacaktır.
Şekil 3.27: Repülsiyon motorlarda ilk hareket ve dönüş yönü değişimi
58
3.18. Üç Fazlı ve Bir Fazlı Motorlarda Arıza Giderme
3.18.1. Enerji Uygulandığında Motorun Dönmemesi
Bu durumda aşağıdaki arızalardan şüphelenilmelidir:
Ø Sigortalar atıktır.
Ø Termik atıktır.
Ø Motor iki faza kalmıştır.
Ø Kablolarda kopukluk vardır.
Ø Motor yanıktır.
Arızanın giderilmesi için;
Ø Sigortalar düzeltilir veya yenisi ile değiştirilir.
Ø Termiğin reset düğmesine basılır veya yenisi ile değiştirilir.
Ø Enerji taşıyan kablolar kontrol edilip gerekli ise değiştirilir.
Ø Bobinler yanık ise, motor yenisi ile değiştirilir veya sarılır.
3.18.2. Enerji Uygulandığında Rotorun Dönmemesi (İnilti)
Ø Motor iki faza kalmıştır.
Ø Motor tek faza kalmıştır.
Ø Gerilim düşüktür.
Ø Aşırı yük binmiştir.
Ø Rulmanlar sıkışmıştır.
Ø Giderilmesi:
Ø Motora giden fazlar kontrol edilir.
Ø Motora giden gerilim kontrol edilir.
Ø Motor yükü kontrol edilir.
Ø Rulmanlar ve rotor dengesi kontrol edilir.
59
UYGULAMA FAALİYETİ
İşlem Basamakları Öneriler
Ø Kumanda panosunda, motor
sürekli çalıştırma devresini
kurunuz.
Ø Motor klemens kutusunu
açınız.
Ø Klemens kutusunda bobin
çıkışlarını yıldız bağlantı
olarak hazırlayınız.
Ø Güvenli bir şekilde kumanda
panosuna enerji vererek
çalışmasını kontrol ediniz.
Ø Kumanda sistemi düzenli
çalışmıyorsa, sökerek
bağlantıyı dikkatli bir şekilde
yenileyiniz.
Ø Panoya tekrar enerji veriniz.
Ø Motor start butonuna basınız.
Ø Güvenlik tedbirlerini alınız.
Ø 4KW’ın altında bir asenkron
motor temin ediniz.
Arızalı AC motorun arızasını
tespit etmek
Ø Enerji uygulandığında motor
dönmüyor ise, enerjiyi derhal
kesiniz.
Ø Sigortaları, termiği, motor
fazlarını, motor bağlantı
UYGULAMA FAALİYETİ
60
kablolarını ve motor bobinini
kontrol ediniz.
Ø Enerji uygulandığında rotor
dönmüyorsa; enerjiyi derhal
kesiniz.
Ø Motor fazlarını kontrol ediniz,
motor gerilimini kontrol ediniz,
motor yükünü kontrol ediniz,
yatak ve kapakları kontrol
ediniz.
Arızalı AC motorun onarımı Ø Enerji uygulandığı halde motor
dönmüyorsa, 13. madde
doğrultusunda arızayı tespit
ederek gerekli onarımı yapınız.
Ø Enerji uygulandığında motor
dönmüyorsa, 15. madde
doğrultusunda arızayı tespit
ederek gerekli onarımı yapınız.
Ø Arıza tespit ve onarım
işlemlerinde uygun ölçü ve el
aletlerini kullanınız.
Ø Aynı işlemleri, klemens
bağlantısını üçgen yaparak
tekrarlayınız.
61
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
1. Aşağıdakilerden hangisi üç faz gerilimin karakteristiklerinden değildir?
A) Üç faz aynı makinede üretilir.
B) Fazlar arası elektriki açı 120’şer derecedir.
C) Her fazın gerilimi aynı değerdedir.
D) Yıldız noktasında gerilim maksimumdur.
2. Aşağıdakilerden hangisi üç fazlı motor parçalarından değildir?
A) Stator B) Sincap kafesli rotor
C) Kolektör D) Bilezikli rotor
3. Bobin uçları; 1. bobin U1-U2, 2. bobin V1-V2, 3. bobin W1-W2 olan bir asenkron
motorun yıldız bağlantısı hangi şıkta doğru verilmiştir?
A) U1-V1-W1 kısa devre, U2-V2-W2 şebeke
B) U1-U2-W2 kısa devre, U2-V1-V2 şebeke
C) V1-V2-W1 kısa devre, U!-U2-W2 şebeke
D) W1-W2-U2 kısa devre, V1-V2-U1 şebeke
4. Üç fazlı motorun dönüş yönünü değiştirmek için hangisi yapılabilir?
A) R ile S yer değiştirilir. B) S ile T yer değiştirilir.
C) R ile T yer değiştirilir. D) Hepsi
5. Motor bilgi levhalarında motorun hangi özelliği bulunmaz?
A) Sargı spir sayısı B) Devir sayısı
C) Çalışma frekansı D) Kaç fazlı olduğu
6. Yardımcı sargılı bir fazlı motorlarda yardımcı sargı nasıl devreden çıkarılır?
A) Zaman rölesi ile B) Merkezkaç anahtarı ile
C) Şalter ile D) Kontaktör ile
7. Aşağıdakilerden hangisi yardımcı sargılı motor değildir?
A) Kalkış kondansatörlü B) Daimi kondansatörlü
C) Kalkış ve daimi kondansatörlü D) Kalkış ve fren kondansatörlü
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
62
PERFORMANS DEĞERLENDİRME
Yukarıda verilen asenkron motor gibi; 3 faz 380V, max. 4KW’lık bir asenkron motoru
üçgen olarak yüksüz çalıştırınız.
PERFORMANS DEĞERLENDİRME
63
KONTROL LİSTESİ
Alan Adı: ELEKTRİK-ELEKTRONİK
TEKNOLOJİSİ Tarih:
Modül Adı: AC-DC makineler Öğrencinin
Adı Soyadı:
Faaliyetin Adı: AC motorları çalıştırmak
Nu:
Faaliyetin Sınıfı:
Amacı:
AC motorları çalıştırabilecek,
arızalarını onarabileceksiniz. Bölümü:
AÇIKLAMA:
Bitirdiğiniz faaliyetin sonunda aşağıdaki performans testini
doldurunuz. “Hayır” olarak işaretlediğiniz işlemleri öğretmeniniz ile
tekrar çalışınız.
DEĞERLENDİRME ÖLÇÜTLERİ Evet Hayır
1 Güvenlik önlemlerini aldınız mı?
2 Gerekli elemanları biraraya getirdiniz mi?
3 İşlem basamaklarını tespit ettiniz mi?
4 Kumanda devresini hazırladınız mı?
5 Kumanda devresinin çalışmasını kontrol ettiniz mi?
6 Motor klemens bağlantısını üçgen olarak
hazırladınız mı?
7 Kumanda devre çıkışını motora bağladınız mı?
8 Güvenli bir şekilde motora enerji verdiniz mi?
9 Motorda arızalı bir durum gördüğünüzde enerjiyi
ivedilikle kestiniz mi?
10 Arızayı tespit ettiniz mi?
11 Arızayı onardınız mı?
12 Motoru tekrar çalıştırdınız mı?
13 Tüm elemanları ve takımları yerlerine kaldırdınız
mı?
DEĞERLENDİRME
Ölçme soruları ve performans testi sonunda başarısız olduğunuz kısımlar hakkında
yeniden konu ve uygulama tekrarı yapınız.
64
ÖĞRENME FALİYETİ-4
Bu faaliyette verilen bilgiler sonucunda AC generatörleri, devreye bağlayabilecek,
arızalarını tespit ederek onarabileceksiniz.
Ø Generatörlerin görevini ve kullanım yerlerini araştırınız. Sabit ve seyyar olarak
kullanılan generatör tiplerinin kullanımını araştırınız.
4. AC GENERATÖRLER
4.1. AC Generatörlerin Çalışması
Generatörler mekanik enerjiyi elektrik enerjisine çeviren elektrik makineleridir.
Manyetik alan içerisinde dönen bir iletkende endüksiyon yolu ile bir elektromotor kuvvet
oluşması prensibine göre çalışır. Doğru akım generatörünün çalışmasına benzer.
Generatörlerde kolektör yerine bilezikler kullanılmıştır. Generatörler duran endüvili veya
dönen endüvili olarak iki türlü yapılır. Şekil 4.1’de döner endüvili generatörün prensip
şeması verilmiştir.
Şekil 4.1: Generatörün prensip şeması
AMAÇ
ÖĞRENME FAALİYETİ–4
ARAŞTIRMA
65
Şekil 4.2, 4.3, 4.4 ve 4.5’te, kutupları doğal mıknatıstan oluşan döner endüvili bir
generatörde alternatif akımın elde edilişi görülmektedir.
Şekil 4.2: Alternatif akımın oluşumu
Şekil 4.3: Alternatif akımın yön değiştirmesi
Şekil 4.3 c’de iletken manyetik alana paralel hareket ettiği için akım oluşmamaktadır.
Bu noktada akım, yön değiştirmektedir.
66
Şekil 4.4: Alternatif akımın ters yönde oluşumu
Şekil 4.5: Alternatif akımın tekrar yön değiştirmesi
Şekil 4.5 G’de iletken manyetik alana paralel hareket ettiğinden akım oluşmamakta
fakat, akım yön değiştirmektedir.
Bobinde oluşan akım ve gerilimin eğrisi sinüs grafiğine benzediğinden sinüoidal
olarak adlandırılır. Şekil 4.6’da N-S alanı içinde döndürülen bobinde oluşan AC'nin şekli
verilmiştir.
67
Şekil 4.6: N-S kutupları arasında döndürülen bobinde oluşan AC’nin şekli
68
4.2. Statordaki AC Gerilim
Küçük güçlü generatörlerin endüvileri rotorda olmasına rağmen, büyük güçlü
generatörlerin endüvileri duran kısımda (stator) imal edilir. Endüvinin statorda olmasının;
üretilen enerjinin dışarı alınmasında, bakım onarımda, soğutmada ve çalışma düzeninde
çeşitli faydaları vardır.
Endüvinin statorda olması, generatörün ürettiği enerjinin stator sargılarında
indüklendiği anlamına gelmektedir.
Stator sargılarında indüklenen gerilim;
E = 4,44*f * f * N *10-8.............Volt formülü ile bulunur.
Formüldeki değişkenler;
Φ :Bir kutup çiftinin manyetik akısı………………..Maxwell
f : Frekans…………………………………………..Hz
N : Spir sayısı
Burada frekans f p n .......Hz
120
2 *
= formülü ile bulunur.
2p : Kutup sayısı
n : Devir sayısı……………d/dk.
4.3. Üç Faz Gerilim Üretme
AC üreten generatörün içine yerleştirilen bobin bir adet ise elde edilen enerji de tek
fazlı olur. Ancak uygulamada kullanılan generatörlerin içinde Şekil 4.7’de görüldüğü gibi
birbirine 120° açılı olarak yerleştirilmiş üç bobin vardır. Bu üç bobinin birer ucu
köprülenmiş ve elde edilen dördüncü uca nötr hattı denilmiştir. Üç bobinin çıkış uçlarının
adları R-S-T'dir.
69
Şekil 4.7: Üç fazlı generatörün kesit şeması
Generatör içine yerleştirilmiş olan üç sargı şekil 4.8’de görüldüğü gibi, N-S manyetik
alanı altından geçirildiği zaman kuvvet çizgilerinin etkisiyle sargıların içindeki elektronlar ve
oyuklar hareket etmeye başlayarak akımı oluşturmaktadır. Oluşan bu üç fazlı alternatif akım
üç fazlı alıcılar tarafından kullanılır.
Şekil 4.8: Üç fazlı gerilimin kullanılması
Generatörün ürettiği elektrik enerjisinin gerilim değeri şekil 4.9’da görüldüğü gibi
değişim gösterir. Bobinden AC alabilmek için bilezikler kullanılır (Bakınız şekil 4.1).
70
Şekil 4.9: Üretilen üç faz alternatif gerilimin eğrisi
Aşağıdaki şekilde deney amaçlı yapılmış basit bir döner mıknatıslı generatör
görülmektedir.
Şekil 4.10: Döner mıknatıslı generatör
Generatör milini çevirmek için uygun düzeneklerle su, rüzgar, Lpg, petrol ürünleri,
kömür, yer altı termal kaynakları gibi maddeler kullanılır. Elektrik motoru ile de çevrilebilir
fakat, üretilen enerji motora harcanan enerjiden daha küçük olacağından, faydadan çok zarar
ettirir.
71
4.4. Generatörlerin Bakımı ve Arıza Giderme
Generatörlerde meydana gelen arızalar iki bölümde incelenebilir. Bunlar, generatörün
dışındaki ve generatörün içindeki arızalar olarak ayrılır.
Ø Generatörün dışında meydana gelen arızalar:
· Aşırı yüklenme,
· Gerilim yükselmesi,
· Dengesiz yükleme,
· Geri güç akışı gibi kaynağı generatör dışında olan arızalardır.
Ø Generatörün içinde meydana gelen arızalar:
· Faz – faz kısa devresi
· Bir fazın kendi sargıları arsındaki kısa devre
· Faz – toprak kısa devresi
· İndüktör sargılarından toprağa kaçak akım.
Generatörlerin bu arızalara karşı korunması için çeşitli koruma düzenleri
geliştirilmiştir. Bu düzenekler çeşitli tiplerdeki rölelerden oluşmakta olup, herhangi bir
tehlike anında generatörü devreden çıkararak meydana gelecek zarardan generatörü korur.
Generatörler devreye bağlanırken bazı basit kontrollerin yapılması gerekir. Bunlar;
Ø Genel göz kontrolü
Ø Yakıt seviyesi
Ø Motor yağ ve su durumu
Ø Motor hava emiş ve çıkış rahatlığı
Ø Akü bağlantı kablolarının durumu
Ø Çıkış şalteri ve acil stop butonunun pozisyonları
Devreye alınan generatör; dizel motor çalıştığı halde enerji vermiyorsa sırasıyla;
Ø Transfer panosunu,
Ø Kontrol panelini,
Ø Klemens kutusunu,
Ø Uyartım (tahrik) akımı diyotlarını,
Ø Uyartım ve ana sargıları kontrol ediniz.
Şekil 4.11’de piyasada kullanılan 2500kVA’lık bir dizel generatör ve kısımları
görülmektedir.
72
Şekil 4.11: 2500 KVA’lık generatör ve kısımları
Generatör bağlantısı yapılırken; generatör klemens çıkışı ile şebeke sayaç çıkışı
transfer panosu adlı kontrol panosuna bağlanır. Transfer panosunda birbirleri ile elektriki
kilitlemeli iki adet kontaktör bulunur. Biri generatörü diğeri şebekeyi taşır (Şekil 4.12).
Şekil 4.12: Transfer panosu
73
Şebeke kesildiği anda şebeke kontaktörü devreden çıkar ve generatör devreye girer.
Generatörün devreye girmesi 10-25sn arasıdır. Bu sürede sırası ile; dizel motor çalışır,
uyartım akımı geçmeye başlar, generatör enerji vermeye başlar, generatör enerjisi istenilen
seviyeye ulaşır ve yük generatöre geçer. Şekil 4.13’te generatör klemens kutusu verilmiştir.
Şekil 4.13: Generatör klemens kutusu
74
UYGULAMA FAALİYETİ
İşlem Basamakları Öneriler
Generatör bağlantısını yapınız.
Ø Genel gözle kontrolü
yapınız.
Ø Yakıt seviyesi kontrolünü
yapınız.
Ø Motor yağ ve su
kontrollerini yapınız.
Ø Motor hava emiş ve çıkış
rahatlığını sağlayınız.
Ø Akü bağlantı kablolarının
durumunu kontrol ediniz.
Ø Generatör klemens
kutusunu yıdız olarak
hazırlayınız.
Ø Transfer panosunu
hazırlayıp, şebeke ve
generatör kontaktörleri
arasında elektriki
kilitlemeyi sağlayınız.
Ø Kontaktör çıkışlarını R-S-T
için ayrı ayrı şöntleyiniz.
Ø Güvenlik tedbirlerini alınız.
Ø Generatör bağlantısını
yapınız.
Ø Generatör çıkışından, R-ST
fazlarını transfer
panosundaki generatör
kontaktörüne ve yıldız
noktasını ise nötr hattına
bağlayınız.
Ø Transfer pano
kontaktörlerinin şöntlenen
R-S-T çıkış uçlarından, yük
Ø Şebeke enerjisini kesip, sayaçtan
sonraki ana sigorta girişinden
çıkararak transfer panosundaki
şebeke kontaktörüne bağlayınız.
UYGULAMA FAALİYETİ
75
ana sigortasına üç faz
bağlantı yapınız.
Generatöre enerji veriniz.
Ø Şebeke enerjisini devreye
alınız.
Ø Generatör kontrol
panosundan generatörü
otomatik pozisyonuna
alınız.
Ø Şebeke enerjisini kesiniz.
Ø Transfer panosundaki şebeke
kontaktörünün çekmesi ve yüke
enerji ulaşmasını gözlemleyiniz.
Ø Şebeke kontaktörünün bıraktığını
ve dizel motorun çalıştığını
gözlemleyiniz.
Ø 18- 10-25 saniye aralığında
generatörün yüke enerji vermeye
başladığını gözlemleyiniz.
Arızalı generatörün arızasını tespit
ediniz.
Ø Devreye alınan generatör; dizel
motor çalıştığı halde enerji
vermiyorsa transfer panosunu,
kontrol panelini, klemens
kutusunu, uyartım (tahrik) akımı
diyotlarını, uyartım ve ana
sargıları kontrol ediniz.
Ø Arızalı generatörün
arızasını tespit ediniz.
76
Ø Arızalı generatörü onarınız. Ø 20. madde doğrultusunda arızayı
tespit ederek gerekli bağlantı
ve/veya sargı arızasını onarıp
işlemleri tekrarlayınız.
Ø İş bitiminde her türlü makine,
cihaz, el aletlerini ve ölçü
aletlerini düzenli bir şekilde
yerlerine kaldırınız.
77
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
1. DC generatörler ile AC generatörler arasındaki en belirgin fark nedir?
A) DC generatörde kolektör AC generatörde bilezik kullanılır.
B) DC generatörde daimi mıknatıs AC elektromıknatıs kullanılır.
C) DC generatörler fırçalı AC generatörler fırçasız kullanılır.
D) DC generatör dizel motor ile AC generatör benzinli motor ile kullanılır.
2. AC enerji elde etmek için gerekli olanlar hangi şıkta verilmiştir?
A) Manyetik alan-bobin-bilezik-ısı
B) Bobin-kuvvet-manyetik alan-kollektör
C) Kuvvet-bobin-bilezik-manyetik alan
D) Bilezik-kuvvet-bobin-hareket
3. Generatörün görevi nedir?
A) Mekanik enerjiyi elektrik enerjisine çevirmek.
B) Potansiyel enerjiyi elektrik enerjisine çevirmek.
C) Mekanik enerjiyi potansiyel enerjiye çevirmek.
D) Elektrik enerjisini hareket enerjisine çevirmek.
4. Generatör milini çevirmek için hangisi kullanılmaz?
A) Su B) Elektrik C) Mazot D) LPG
5. Generatör bağlantısında transfer panosu niçin kullanılır?
A) Şebeke ve generatör arasında dönüşüm yapmak.
B) Generatörü şebekeye bağlamak.
C) Generatör ve şebekeyi senkronize çalıştırmak.
D) Generatör faz sırasını korumak.
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
78
MODÜL DEĞERLENDİRME
Yukarıdakiler gibi büyük (üç faz) veya küçük (bir faz) bir generatör ile yük beslemesi
yapınız.
MODÜL DEĞERLENDİRME
79
PERFORMANS DEĞERLENDİRME
KONTROL LİSTESİ
Alan Adı: ELEKTRİK ELEKTRONİK
TEKNOLOJİSİ Tarih:
Modül Adı: AC DC MAKİNELER Öğrencinin
Adı Soyadı:
Faaliyetin Adı: Generatörleri çalıştırmak
Nu:
Faaliyetin Sınıfı:
Amacı:
Generatörleri çalıştırabilecek ve
arızalarını onarabileceksiniz. Bölümü:
AÇIKLAMA:
Bitirdiğiniz faaliyetin sonunda aşağıdaki performans testini
doldurunuz. “Hayır” olarak işaretlediğiniz işlemleri öğretmeniniz ile
tekrar çalışınız.
DEĞERLENDİRME ÖLÇÜTLERİ Evet Hayır
1 Güvenlik önlemlerini aldınız mı?
2 Gerekli elemanları biraraya getirdiniz mi?
3 İşlem basamaklarını tespit ettiniz mi?
4 Generatör genel kontrolünü yaptınız mı?
5 Generatör klemens kutusunu yıldız bağladınız mı?
6 Transfer panosunu elektriki kilitlemeli olarak
hazırladınız mı?
7 Şebeke ve generatör uçlarını transfer panosuna
bağladınız mı?
8 Transfer panosu kontaktör ortak çıkışını yüke
bağladınız mı?
9 Güvenli bir şekilde şebekeye enerji verip, ardından
generatörü devreye aldınız mı?
10 Generatör arızasını tespit ettiniz mi?
11 Generatör arızasını onardınız mı?
12 İşlemleri tekrarladınız mı?
13 Tüm elemanları ve takımları yerlerine kaldırdınız
mı?
DEĞERLENDİRME
Ölçme soruları ve performans testi sonunda başarısız olduğunuz kısımlar hakkında
yeniden konu ve uygulama tekrarı yapınız.
80
CEVAP ANAHTARLARI
ÖĞRENME FAALİYETİ-1 CEVAP ANAHTARI
1 B
2 D
3 B
4 A
5 A
6 B
7 C
8 C
ÖĞRENME FAALİYETİ-2 CEVAP ANAHTARI
1 A
2 D
3 C
4 C
5 D
ÖĞRENME FAALİYETİ-3 CEVAP ANAHTARI
1 C
2 C
3 A
4 C
5 A
6 B
7 D
ÖĞRENME FAALİYETİ-4 CEVAP ANAHTARI
1 A
2 C
3 A
4 B
5 A
CEVAP ANAHTARLARI