ANALOG DEVRE ELEMANLARI

DİRENÇLER...................................................................................................................3
1.1. Tanımı ve İşlevi...................................................................................................3
1.2. Çeşitleri...............................................................................................................3
1.2.1. Sabit Dirençler.............................................................................................4
1.2.2. Ayarlı Dirençler...........................................................................................9
1.2.3. Ortam Etkili Dirençler ...............................................................................13
1.3. Sabit Dirençlerin Renk Kodlarıyla Değerlerinin Bulunması ...............................15
1.4. Direnç Bağlantıları ............................................................................................20
UYGULAMA FAALİYETİ .....................................................................................22
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME............................................................................23
PERFORMANS DEĞERLENDİRME .....................................................................26
ÖĞRENME FAALİYETİ-2 ...............................................................................................27
2. KONDANSATÖRLER..................................................................................................27
2.1. Tanımı ve İşlevi.................................................................................................28
2.2. Çeşitleri.............................................................................................................31
2.2.1. Sabit Kondansatörler..................................................................................31
2.2.2. Ayarlı Kondansatörler................................................................................36
2.3. Rakamlarla Kondansatör Değerinin Okunması...................................................37
2.4. Avometreyle Sağlamlık Kontrolünün Yapılması ................................................38
2.5. Kondansatör Bağlantıları ...................................................................................39
UYGULAMA FAALİYETİ .....................................................................................41
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME............................................................................42
PERFORMANS DEĞERLENDİRME .....................................................................45
ÖĞRENME FAALİYETİ-3 ...............................................................................................46
3. BOBİNLER...................................................................................................................46
3.1. Tanımı ve İşlevi.................................................................................................47
3.2. Çeşitleri.............................................................................................................49
3.2.1. Sabit Bobinler............................................................................................49
3.2.2. Ayarlı Bobinler..........................................................................................53
3.3. LCRmetreyle Endüktans Ölçümü.......................................................................55
UYGULAMA FAALİYETİ .....................................................................................56
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME............................................................................57
PERFORMANS DEĞERLENDİRME .....................................................................59
ÖĞRENME FAALİYETİ-4 ...............................................................................................60
4.1. İletken, Yalıtkan ve Yarı İletken Maddeler.........................................................60
4.2. N ve P Tipi Yarı İletkenler.................................................................................61
4.3. P-N Yüzey Birleşmesi .......................................................................................63
4.3.1. Kutuplamasız P-N Yüzey Birleşmesi .........................................................63
4.3.2. Kutuplamalı P-N Yüzey Birleşmesi............................................................64
4.4. Diyodun Tanımı ve Yapısı.................................................................................66
4.5. Çeşitleri.............................................................................................................66
4.5.1. Kristal Diyotlar..........................................................................................66
4.5.2. Zener Diyotlar ...........................................................................................69
İÇİNDEKİLER
ii
4.5.3. Foto Diyotlar .............................................................................................70
4.5.4. Işık Yayan Diyotlar....................................................................................70
4.6. Analog ve Dijital Ölçü Aletiyle Diyodun Sağlamlık Testi, Diyot Uçlarının
Bulunması................................................................................................................71
4.7. Diyot Uygulamaları ...........................................................................................72
4.7.1. Zener Diyot Doğru ve Ters Kutuplama Karakteristiğinin Çıkartılması........73
4.7.2. Üç Renkli Led Uygulaması ........................................................................74
4.7.3. Zener Diyot Uygulaması ............................................................................76
UYGULAMA FAALİYETİ .....................................................................................78
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME............................................................................79
PERFORMANS DEĞERLENDİRME .....................................................................82
ÖĞRENME FAALİYETİ-5 ...............................................................................................83
5. TRANSİSTÖRLER........................................................................................................83
5.1. Çift Kutup Yüzeyli Transistörler (BJT)..............................................................83
5.1.1. Transistörün Doğru ve Ters Kutuplanması .................................................84
5.1.2. NPN ve PNP Transistörde Akım Yönleri ...................................................85
5.1.3. Transistörlerin Yükselteç Olarak Kullanılması ...........................................85
5.1.4. Transistörlerin Çalışma Kararlılığını Etkileyen Unsurlar ............................87
5.1.5. Transistörün Anahtarlama Elemanı Olarak Kullanılması ............................87
5.1.6. Transistörlerin Katalog Bilgilerinin Okunması, Kılıf Tiplerinin Belirlenmesi,
Transistör Rakamlarının Okunması......................................................................91
5.1.7. Analog ve Dijital Avometreyle Transistörün Sağlamlık Testi ve Uçlarının
Bulunması...........................................................................................................92
5.1.8. LDR ve Transistörle Bir Rölenin Kumandası .............................................94
5.2. Alan Etkili Transistörler (FET) ..........................................................................95
5.2.1. JFET’ler ....................................................................................................95
5.2.2. MOSFET’ler..............................................................................................96
UYGULAMA FAALİYETİ .....................................................................................99
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME..........................................................................100
PERFORMANS DEĞERLENDİRME ...................................................................103
MODÜL DEĞERLENDİRME.........................................................................................104
CEVAP ANAHTARLARI ...............................................................................................108
KAYNAKLAR................................................................................................................111
iii
AÇIKLAMALAR
KOD 522EE0018
ALAN Elektrik Elektronik Teknolojisi
DAL/MESLEK Alan Ortak
MODÜLÜN ADI Analog Devre Elemanları
MODÜLÜN TANIMI Elektronikte yaygın olarak kullanılan temel devre
elemanlarının güncel durumunu ve nasıl kullanıldıklarını, yarı
iletken teknolojisinin ve bu teknoloji kullanılarak üretilen
devre elemanlarının özelliklerini günün ihtiyacına uygun
seviyede anlatan öğrenme materyalidir.
SÜRE 40/32 saat
ÖN KOŞUL
YETERLİK Analog devre elemanlarını kullanarak elektronik devreleri
kurmak.
MODÜLÜN AMACI
Genel Amaç
Üzerinde çalışılan elektronik devrenin teknik ihtiyacına ve
maliyet unsuruna göre en uygun devre elemanını temin
edebilecek ve elektriksel özellikleri doğrultusunda
kullanabileceksiniz.
Amaçlar
1. Direnç çeşitlerini tanıyarak değerlerini ölçebileceksiniz.
2. Kondansatör çeşitlerini tanıyarak değerlerini
ölçebileceksiniz.
3. Bobin çeşitlerini tanıyarak değerlerini ölçebileceksiniz.
4. Yarı iletken malzemeleri tanıyarak değerlerini
ölçebileceksiniz.
5. Transistör çeşitlerini tanıyarak değerlerini
ölçebileceksiniz.
EĞİTİM ÖĞRETİM
ORTAMLARI VE
DONANIMLARI
Ortam
Farklı türden analog devre elemanlarının özelliklerini
tanımaya ve ölçümlerini yapmaya elverişli malzeme
laboratuvarı, kendi kendinize ya da grupla çalışabileceğiniz
tüm ortamlar.
Donanım
Malzeme katalogları, analog ve sayısal AVO metre, LCR
metre, DC güç kaynağı, breadboard, projeksiyon ve konuyla
ilgili resimler, teknik kitaplar ve yayınlar, ınternet bağlantılı
bilgisayar.
AÇIKLAMALAR
iv
ÖLÇME VE
DEĞERLENDİRME
Her faaliyet sonunda kazanılan beceriler ölçülmelidir.
Her modülün sonunda kazanılan yeterlikler
ölçülmelidir.
Dersin sonunda sınıf geçme yönetmeliğine göre ölçme
ve değerlendirme yapılacaktır.
1
GİRİŞ
Sevgili Öğrenci,
Çevremizde sayısız örneğini gördüğümüz elektronik cihazların her yeni günle beraber
insan ihtiyaçlarına daha hızlı ve daha kolay yanıt verecek modelleri tasarlanmaktadır.
Tasarlanan her yeni model gerek boyutları gerekse de işlevleri bakımından bir önceki
modellerine göre daha üstün özelliklere sahiptir. Bu cihazlarda kullanılan malzeme
teknolojisinin sürekli gelişmesi, söylediğimiz yenilenmeyi hızlandırmaktadır.
Bundan onlarca yıl önce ilk geliştirilen bilgisayarlar bir oda büyüklüğündeydi ve
günümüz bilgisayarlarıyla karşılaştırıldığında son derece yavaştı. Şu anda avuç içine
sığabilecek boyutlarda bilgisayarlar üretilmekte, cep telefonlarına sayısız özellik
eklenebilmekte ve tüm bunlar sağlanırken aynı anda maliyetler de düşmektedir.
Elektronik teknolojisinde yaşanan gelişmelerle beraber elektronik devreler, elektrik
sinyallerini işleme özelliğine göre analog ve sayısal sistemler olarak ayrılmaktadır. Zaman
eksenine göre sonsuz sayıda değer aralığına sahip analog elektrik sinyallerinin her anında
tepki gösterebilen devre elemanları “Analog Devre Elemanları” olarak adlandırılabilir.
Çeşitli analog ve sayısal elektronik sistemlerde farklı boyutlarda ve elektriksel
özelliklerde karşımıza çıkan bu devre elemanlarını tanımak ve iyi kullanabilmek, elektrikelektronik
alanındaki her öğrencinin öncelikli hedeflerinden biri olmalıdır.
Bu modülde sizlere günümüz devre elemanları tanıtılacak ve ihtiyaca uygun malzeme
seçimi yapabilmeniz için gerekli olan bilgiler verilecektir.
GİRİŞ
2
GENEL TANIM
Elektrik sinyalleri kullanım türüne göre analog ve sayısal (dijital) olarak ayrılır.
Analog sinyaller zaman eksenine göre sonsuz sayıda değerin mevcut olduğu sinyallerdir.
Örnek olarak insan gözü belli bir zaman aralığında ve görüş menzili kapsamında gerçekleşen
tüm doğa olaylarını görebilir. Göz merceğinde oluşan görüntüde herhangi bir eksiklik söz
konusu değildir. Ancak, insan gözünün gördüğü bu görüntüde çok sayıda ayrıntı gizlidir.
Bu ayrıntılar belli zaman aralıklarında örneklenerek sayısal elektrik sinyallerine
dönüştürülür. Böylece gereksiz ayrıntılar ortadan kalkmış olur. Sayısal elektrik sinyalleri
belli bir zaman aralığında sınırlı sayıda bilginin elde edildiği sinyallerdir. Elektrik sinyalleri
arasındaki bu farkı Şekil 1’de görebilirsiniz.
Şekil 1: (a) Örnek analog sinyal, (b) örnek dijital sinyal
Sizler bu modülde analog elektrik sinyallerinin her anında tepki gösterebilen devre
elemanlarını tanıyacaksınız.
3
ÖĞRENME FAALİYETİ–1
Bu öğrenme faaliyetinde direnç devre elemanını tanıyacak, günümüzde kullanılan
direnç türlerini karşılaştırmalı olarak görecek ve ihtiyaca uygun eleman seçimini
öğreneceksiniz.
Ø Çeşitli elektronik devre kartları temin ederek bu kartlar üzerindeki dirençlerin
yerlerini belirleyin. Diğer arkadaşlarınızın temin ettikleri dirençlerden farklı
olanları sizin bulduklarınızla karşılaştırın. Direncin görevini yapamamasından
ileri gelen bir arıza çeşidi ve bu arızanın yer aldığı bir devre kartı bularak
arızanın yol açtığı sonuçları ve direncin önemini sınıf arkadaşlarınızla tartışın.
Elde ettiğiniz sonuçları öğretmeninizin yönergeleri doğrultusunda rapor haline getirin.
1. DİRENÇLER
1.1. Tanımı ve İşlevi
Elektrik akımına karşı zorluk gösterilmesi elektriksel direnç olarak adlandırılır. Bu
zorluğu belli bir elektriksel büyüklükte gösteren özel üretilmiş devre elemanlarına da direnç
(resistor) denir. Elektronik devrelerde en sık kullanılan devre elemanıdır ve 'R' harfiyle
gösterilir. Dirençler sahip oldukları elektriksel büyüklüklerle anılırlar. Direncin elektriksel
büyüklüğü 'ohm' dır ve 'Ω' (omega) harfiyle gösterilir.
Temel olarak iki yaygın kullanım amacı vardır:
Ø Devrenin herhangi bir noktasından arzu edilen akımın geçmesini sağlamak
Ø Devrenin herhangi bir noktasında arzu edilen gerilimin elde edilmesi için
kullanılırlar.
Araştırma Ödevi 1.1: Direncin başka işlevi olup olmadığını bulmaya çalışın. Yukarıda
söylenen kullanım amaçlarına gerçek uygulamalardan birer örnek bulun. Elde ettiğiniz
sonuçları bir sayfayı geçmeyecek şekilde raporlayınız.
1.2. Çeşitleri
Kullanım yerlerine göre üç tür direnç vardır:
ÖĞRENME FAALİYETİ–1
AMAÇ
ARAŞTIRMA
4
Ø Sabit değerli dirençler
Ø Ayarlı dirençler (potansiyometre, trimpot, reosta)
Ø Ortam etkili dirençler (LDR, NTC, PTC, VDR)
Resim 1.1: Çeşitli dirençler
1.2.1. Sabit Dirençler
Devre akımını ya da gerilimini belirli bir değerde sabitlemek amacıyla kullanılan,
dolayısıyla direnç değerinin değişmediği elemanlara sabit direnç denir. Sabit direnç için
kullanılan iki tür devre sembolü vardır. Şekil 1.1’de bu semboller gösterilmiştir
Şekil 1.1: Sabit direnç devre sembolleri
Bir devrenin çiziminde her iki sembol aynı anda kullanılmamalıdır. Yalnızca biri
tercih edilmelidir.
5
Şekil 1.2: Farklı elektriksel güçlere sahip sabit dirençler
Elektriksel güçlerine göre farklı fiziksel boyutlarda dirençler vardır. Şekil 1.2’te bu
durum gösterilmiştir.
Sabit dirençler çok farklı fiziksel yapılarda üretilmektedir. Sabit dirençleri yapılarına
göre beş farklı sınıfta değerlendirmek mümkündür.
1.2.1.1. Telli Dirençler
Krom-nikel, nikel-gümüş, konstantan, tungsten, manganin gibi maddelerden üretilmiş
tellerin ısıya dayanıklı olan porselen, bakalit, amyant benzeri maddeler üzerine sarılmasıyla
yapılan dirençlerdir. Telli dirençler, güç değerleri yüksek olduğundan yüksek akım
taşıyabilirler.
1.2.1.2. Karbon Dirençler
Elektronik devrelerde en sık kullanılan ve en ucuz direnç çeşididir. Genellikle direnç
değeri direnç üzerinde yer alan renk bantları yardımıyla belirlenir. Çoğunlukla ±%10 ve ±%5
tolerans değerlerinde üretilirler.
6
Resim 1.2: Farklı boyutlarda karbon dirençler
Elektriksel gürültüleri fazladır. Bu nedenle analog devrelerde metal film dirençler
tavsiye edilir.
Sahip oldukları elektriksel güce göre farklı fiziksel boyutları vardır. Tablo 1.1’de en
sık kullanılan karbon dirençlerin güçlerine göre boyutları verilmiştir.
Şekil 1.3: Karbon direncin boyutları
Güç
(W)
Kalınlık
(mm)
Uzunluk
(mm)
1/8 2 3
¼ 2 6
½ 3 9
Tablo 1.1: Elektriksel güç değerine göre direnç boyutları
1.2.1.3. Film Dirençler
Film dirençler yüksek hassasiyet gerektiren durumlarda kullanılır. Bu nedenle
toleransları düşüktür (yaklaşık ±%0.05 dolayında). Yapılarında direnç maddesi olarak Ni-Cr
(Nikel-krom) kullanılır.
7
Resim 1.3: Film dirençler
Sahip oldukları elektriksel güce göre farklı fiziksel boyutları vardır. Tablo 1.2’de en
sık kullanılan karbon dirençlerin güçlerine göre boyutları verilmiştir.
Şekil 1.4: Film direncin boyutları
Güç
(W)
Kalınlık
(mm)
Uzunluk
(mm)
1/8 2 3
¼ 2 6
1 3.5 12
2 5 15
Tablo 1.2: Elektriksel güç değerine göre direnç boyutları
1.2.1.4. Entegre Dirençler
Çok sayıda direncin tek bir paket altına alınmasıyla elde edilen direnç türüdür. Bu
nedenle entegre direnç olarak adlandırılırlar. Paket içindeki tüm dirençler birer ayaklarından
ortak bağlıdır. Diğer ayaklar serbesttir. Bu tür dirençlerin en önemli özelliği tüm dirençlerin
aynı değere sahip olmasıdır.
Resim 1.4: Entegre direnç
8
Şekil 1.5: Entegre dirençlerin iç yapısı
Dijital devrelerde sıklıkla tercih edilirler. Düşük güçlüdürler. Örneğin çok sayıda
LED’in (ışık yayan diyot – Light Emitting Diode) sürülmesi gereken bir durumda kullanımı
oldukça uygundur.
Bazı dirençler ikişerli gruplar halinde birbirinden bağımsız olarak dizilmişlerdir. Şekil
1.5’de dört gruplu direnç paketi gösterilmiştir. Direncin kaç gruptan oluştuğunun belirtilmesi
için üzerine 4S etiketi yazılır.
1.2.1.5. SMD (Yüzey Temaslı Cihaz – Surface Mounted Device) Dirençler
Gelişen teknolojiyle beraber elektronik devrelerin daha küçük boyutlarda üretilmesi
söz konusu olmuştur. Daha küçük boyutlara çok daha fazla sayıda devre bileşeninin
yerleştirilmesi için devre plaketlerinin katmanlı üretilmesi gerekmiştir. Devre plaketlerinin
katmanlı üretimi katmanlar arası bağlantıda “yüzey teması” denilen yeni bir tekniği
doğurmuştur.
Bu nedenle yüzey temasında kullanılacak devre bileşenlerinin de buna uygun olarak
tasarlanması gerekmektedir.
Şekil 1.6: Yüzey temaslı dirençler
(a) EIA481 Kılıf (b) SOT-23 Kılıf (c) SOD-123 Kılıf
Yüzey temaslı devre elemanları Şekil 1.6’da da görüldüğü gibi farklı kılıf yapılarında
üretilirler. Şekilde gerçek boyutlarının birkaç misli büyütülmüş SMD dirençler gösterilmiştir.
Resim 1.5: Karbon direncin SMD dirençlerle boyut bakımından karşılaştırılması
9
Araştırma Ödevi 1.2: Örnek olarak verilen kılıf modellerinden farklı kılıf yapılarında
üretilmiş SMD dirençler temin edin. Arkadaşlarınızın bulduklarıyla karşılaştırın (Devre
kartlarına montajlı ya da ayrı olarak getirebilirsiniz).
1.2.2. Ayarlı Dirençler
Direnç değerinin belli bir aralık boyunca ayarlanabildiği dirençlerdir. Böylece
bağlandıkları noktanın gerilimini ya da bağlandıkları noktadan geçen akımı ayarlama
olanağı olur. Trimpot, Potansiyometre ve Reosta olmak üzere üç türü vardır.
1.2.2.1. Trimpotlar
Şekil 1.7: Çeşitli trimpotlar
Devre direncinin her zaman değiştirilmesi gerekmeyen durumlarda kullanılır. Devre
kartı üretilirken bir defa uygun ayar yapılır ve trimpotun değeri o ayarda bırakılır. Örneğin:
Radyo alıcı ve vericilerinde anten katının çalışma frekansı belirlenirken sıklıkla tercih
edilirler.
Şekil 1.8: Trimpot devre sembolü
1.2.2.2. Potansiyometreler
Potansiyometreler (Pot olarak da adlandırılırlar), yaygın olarak belli bir noktadaki
elektrik seviyesini ayarlamak amacıyla kullanılır. Ayarlama işlemi pot üzerindeki ayar kolu
(şaft) aracılığıyla yapılır. Böylece elektronik cihazlarda elektrik seviyesinin kullanıcı
aracılığıyla ayarlanması istenen her durumda potansiyometreler kullanılabilir.
10
Şekil 1.9: Potun iç yapısı
Şekil 1.10: Potansiyometre devre sembolü
Şekil 1.10’da gösterildiği gibi potansiyometrenin üç ayağı vardır. A-B arası direnç
sabittir, A-C ve B-C arası direnç ayarlanabilir.
RAB = RAC + RBC Denklem 1.1
Potansiyometreler kullanım amacına göre iki farklı yöntemle bağlanırlar:
Yöntem 1-) Orta ayak kontrol edilecek noktaya ve yan ayaklar iki ayrı noktaya
bağlanır. Böylece iki ayrı noktanın elektrik seviyesi kontrol edilebilir. Şekil 1.11 (a)’da
kullanım örneği gösterilmiştir.
Yöntem 2-) Yan ayaklardan biriyle orta ayak birleştirilir. Böylece iki ayaklı
ayarlanabilir bir direnç elde edilmiş olur. Bu durumda pota seri bağlı sabit değerli bir direnç
kullanılmalıdır. Aksi durumda potun direnci 0 ohm’a çekildiğinde bağlı olduğu noktadan çok
yüksek akım geçebilir. Şekil 1.11 (b)'de kullanım örneği gösterilmiştir.
Şekil 1.11: (a) İki ayrı noktanın gerilim seviyesini değiştirmeyi sağlayan bağlantı yöntemi, (b)
İki yan ayağı arası ayarlanabilir direnç
11
Ø Doğrusal (Lineer) Potansiyometreler
Bu potlarda direnç değeri doğrusal olarak değişir. Doğrusal potansiyometrede şaft
dönüşüyle direnç değişim yüzdesi eşit aralıklarla artıp azalmaktadır. Bu durum şekil
1.13’deki grafikte gösterilmiştir.
Resim 1.6: Çeşitli potlar
Şekil 1.12: Potansiyometrenin yapısı
Şekil 1.13: Doğrusal potta dönme açısına göre direnç değişim yüzdesi
12
Ø Logaritmik Potansiyometreler: Logaritmik potlarda direnç değişimi şaftın
dönme açısıyla doğru orantılı değildir. Anti-logaritmik ve logaritmik olarak iki
türü vardır.
Logaritmik potansiyometrelerde 180°’ye kadar şaft değişimine oranla direnç değişimi
düşükken, 180°’den sonra büyüktür. Anti-logaritmik potansiyometredeyse tersi bir durum
vardır.
Şekil 1.14: Logaritmik potta dönme açısına göre direnç değişim yüzdesi
Ø Çok Turlu Potansiyometreler: Belli bir dönüş mesafesi olmayan
potansiyometredir. Bunun dışında direnç ayarının kademeli olarak yapıldığı
potansiyometreler vardır.
Araştırma Ödevi 1.3: Çok turlu ve kademeli potların kullanım alanlarıyla ilgili bir
araştırma yapın. Kullanıldıkları yerlerden bir örnek elde edin ve çalışmanızın sonucunu bir
sayfayı geçmeyecek şekilde raporlayın.
1.2.2.3. Reostalar
Bu tip ayarlı direncin trimpotlar ve potlardan ayrılan en büyük özelliği yüksek güçlü
devrelerde kullanılabilmesidir. Dolayısıyla üzerinden büyük miktarlarda akım geçebilir.
Ayrıca reostaların boyutları diğer ayarlı dirençlere göre çok büyüktür.
Şekil 1.15: Reosta
13
Hareketli sürgü kolu direnç görevine sahip tel üzerinde hareket ettirilerek istenilen
değere sahip direnç elde edilir.
1.2.3. Ortam Etkili Dirençler
Direnç değeri çeşitli doğa olayları neticesinde değişen dirençlere “ortam etkili direnç”
denir. Üzerine uygulanan ısı, ışık ve elektrik potansiyeli (gerilim) gibi etkilerle direnç
değişimi sağlanır.
1.2.3.1. Işık Etkili Dirençler (LDR)
Üzerine düşen ışık şiddetiyle ters orantılı olarak direnci değişen devre elemanlarıdır.
Işığa duyarlı sistemleri kontrol edecek elektronik devrelerde yaygın olarak kullanılır. Işığa
duyarlı robotlar, otomatik devreye giren gece lambaları, flaşlı fotoğraf makineleri gibi
örnekler verilebilir.
Şekil 1.16: LDR’nin şekil devre sembolleri
Şekil 1.17: LDR’nin üstten görünüşü
Resim 1.7: Çeşitli LDR’ler
14
LDR’nin ışığa göre direnç değişimi Şekil 1.18’te gösterilmiştir. Karanlıktaki dirençleri
birkaç MW (Mega ohm) seviyesindeyken aydınlıktaki dirençleri 100W-5kW dolayındadır.
Şekil 1.18: LDR direncinin ışık şiddetine göre değişimi
Araştırma Ödevi 1.4: LDR devre elemanının değişen ışık şiddetine göre direnç
ölçümünün nasıl yapılacağını araştırıp öğrenin.
1.2.3.2. Isı Etkili Dirençler (NTC, PTC)
Gövde sıcaklığı yükseldikçe direnci yükselen ve gövde sıcaklığı düştükçe de direnci
düşen dirençler Pozitif Kat Sayılı Direnç – PTC (Positive Temperature Coefficient) olarak
adlandırılır. Gövde sıcaklığı düştükçe direnci yükselen ve gövde sıcaklığı yükseldikçe de
direnci düşen dirençler Negatif Kat Sayılı Direnç – NTC (Negative Temperature
Coeffcient)'olarak adlandırılır.
Bu dirençler termistör olarak adlandırılırlar. Şekil 1.19’da devre sembolleri
gösterilmiştir.
Şekil 1.19: (A) NTC (B) PTC
15
Resim 1.8: Oda sıcaklığındaki direnci 10k olan bir NTC
Araştırma Ödevi 1.5: Termistörün yaygın olarak nerelerde kullanıldığını ve değişen
sıcaklığa göre direnç ölçümünün nasıl yapılacağını araştırıp öğrenin.
1.2.3.3. Gerilim Etkili Dirençler (Varistör)
Gerilim yükselince direnci hızla azalarak geçirdiği akım artan elemanlardır. Başka bir
deyişle, gerilim düşükken VDR'nin direnci çok yüksektir. Gerilim değeri yükseldiğinde ise
direnci hızla azalır.
Bu elemanlar; bobin, röle, trafo, transistör, tristör, anahtar vb. gibi elemanları ani
gerilim artışlarının getirdiği zararlı etkilere karşı korumak için adı geçen elemanlara paralel
bağlanarak kullanılır.
1.3. Sabit Dirençlerin Renk Kodlarıyla Değerlerinin Bulunması
Sabit dirençlerin elektriksel büyüklüğü (omaj değeri), yaygın olarak üzerlerine üretim
sonrası çizilen renk bantları yardımıyla anlaşılır. Bazı dirençlerde direnç değeri rakam
yazılarak belirtilse de piyasada yaygın olarak kullanılan dirençlerin büyük çoğunluğu renk
bantlarıyla üretilmektedir.
Ölçü aleti kullanmadan direncin değerini renk bantları yardımıyla belirleyebilmek
önemlidir. Dirençler 4 ve 5 bantlı olarak üretilmektedir. Tablo 1.3’te renk bantlarının hangi
sayısal değerleri temsil ettikleri gösterilmiştir.
16
Tablo 1.3: Direnç renk tablosu
Şekil 1.20’de dört bantlı bir direncin renk kodları okunarak direnç değerinin nasıl
belirleneceğiyle ilgili uygulama yapılmıştır. İşlemleri dikkatlice okuyun.
Örnek 1.1
Şekil 1.20: Dört bantlı direnç renk kodu okuma uygulaması
Öncelikle ilk iki renge karşılık gelen sayısal değerleri yan yana yazılır. (örnekte
mavi:6 ve gri:8 = 68) Ardından elde edilen bu değer üçüncü rengin çarpan değeriyle çarpılır
(örnekte 68xturuncu:1000 = 68000W = 68kW).
1.Renk 2.Renk 3.Renk (Çarpan) Tolerans
6 8 x103=1000 %5
Direnç = 68 KW
ÖNEMLİ BİLGİ: Hangi rengin 1. renk olduğuna karar vermek öğrencilerin zorlandıkları
bir konudur. Tecrübeyle elde edilecek bir yetenektir. Çoğunlukla 1. renk bandı kenara daha
yakındır ve hata payı (tolerans) bandı diğer renk bantlarından birazcık daha uzaktadır.
17
Çözümlü Soru 1.1
Aşağıdaki dört renkli direncin değeri hangi şıkta doğru verilmiştir?
A) 5,6k %10
B) 5,6k %5
C) 56k %10
D) 56k %5
Çözüm
Öncelikle direncimizin değerini ve ardından tolerans
değerini hesaplayalım. Renkler;
yeşil, mavi, kırmızı ve gümüştür.
Dolayısıyla:
5 6 x 102 %10
= 56 x 100 = 5600 = 5,6k ve %10 tolerans
Cevap A şıkkıdır.
Soru 1.1: %5 toleranslı 3,3kΩ'luk direncin renk bantlarını bulunuz.
A) Kırmızı, Kırmızı, Turuncu, Altın
B) Turuncu, Turuncu, Turuncu, Altın
C) Turuncu, Turuncu, Kırmızı, Altın
D) Turuncu, Kırmızı, Kırmızı, Gümüş
Ödev 1.1: 1W’luk bir direncin hangi renk bantları kullanarak temsil edileceğini bulun.
18
Şekil 1.21’de beş bantlı bir direncin renk kodları okunarak direnç değerinin nasıl
belirleneceğiyle ilgili uygulama yapılmıştır. İşlemleri dikkatlice okuyunuz.
Örnek 1.2
Şekil 1.21: Beş bantlı direnç renk kodu okuma uygulaması
Öncelikle ilk üç renge karşılık gelen sayısal değerleri yan yana yazılır. (örnekte
mavi:6, gri:8 ve yeşil:5= 685) Ardından elde edilen bu değer dördüncü rengin çarpan
değeriyle çarpılır. (örnekte 685xkırmızı:100 = 68500W = 68,5kW)
1.Renk 2.Renk 3.Renk 4.Renk (Çarpan) Tolerans
6 8 5 x 102=100 %5
Direnç = 68,5 KW
Soru 1.2: %0,5 toleranslı 12,8kΩ'luk direncin renk bantlarını bulun.
A) Siyah, Kırmızı, Kırmızı, Mavi, Yeşil
B) Kahverengi, Kırmızı, Gri, Kırmızı, Yeşil
C) Kahverengi, Kırmızı, Gri, Kahverengi, Kırmızı
D) Kahverengi, Kırmızı, Beyaz, Kırmızı, Yeşil
ÖNEMLİ: Her iki uygulama sonunda görülen odur ki beş bantlı dirençler, dört bantlılara
göre daha hassas değere sahiptir.
ÖNEMLİ: Direnç hesapları yaparken W (omega) simgesi sayının yanına eklenmeyebilir.
Üzerinde çalışılan sayının değeri zaten ‘ohm’ cinsinden olacağı için yalnızca sayının kendisi
ve varsa kat sayısı yazılabilir.
Dirençler renk bantlarının gösterdiği değeri çoğu zaman tam olarak alamaz. Üretim
aşamasında çeşitli etkenlerden dolayı direnç değerinde sapma olur. Üretim aşamasında
oluşacak bu sapma standartlara bağlanmıştır. Öngörülen sapma miktarına hata payı (tolerans)
denir. Üretici firma dirençleri belli bir hata payında üretmek zorundadır. Direncin hata payı
renkli dirençlerde karşılık gelen renk bandıyla gösterilir.
19
Aşağıda bir direncin hata payı değerine göre alabileceği en üst ve en alt değerlerin
hesaplanmasıyla ilgili örnek bir uygulama yapılmıştır.
Örnek 1.3: Değeri 1 KW ve hata payı rengi gümüş olan bir direncin direnç aralığı şu
şekilde hesaplanır:
Hata payı (tolerans) = %10 = 0,1
Fark = + direnç x hata payı Fark = + 1 kΩ x 0,1 = + 100W
En üst direnç değeri = direnç + fark = 1k + 100 = 1,1 KW
En alt direnç değeri = direnç – fark = 1k - 100 = 900W
Çözümlü Soru 1.2
Yukarıdaki dört renkli direncin standartlara uygun olarak üretildiği varsayılırsa
aşağıdaki değerlerden hangisini alamaz?
A) 5,6k B) 6,1k C) 5,1k D) 5k
Çözüm
Öncelikle direncimizin değerini ve ardından
tolerans değerini hesaplayalım. Renkler yeşil,
mavi, kırmızı ve gümüştür. Dolayısıyla:
56x102 = 5600ohm = 5,6kohm
tolerans = -/+ 5,6k x 0,1(%10) = -/+ 560ohm
Elde edilen 560 ohm'luk tolerans değeri direnç
değeri ile toplanır yada dirençten çıkarılır. Böylece
direncin olabileceği en alt ve en üst sınır değerleri
bulunur.
En Alt Direnç Değeri = 5,6k-560 = 5040ohm
En Üst Direnç Değeri = 5,6k+560 =6160ohm
Şıklarda bu aralık içerisine girmeyen tek direnç
değeri 5k ile D şıkkıdır.
20
Dirençler sahip oldukları hata paylarına göre belirli katsayılarda üretilirler. Diğer bir
ifadeyle piyasada istenen her değerde direnç bulmak söz konusu değildir. Şekil 1.22’de
piyasada bulunabilecek 68 katsayılı ve %5 hata payına sahip dirençler gösterilmiştir.
Şekil 1.22: %5 hata paylı 68 katsayısına
sahip dirençler
Piyasada bulunabilecek %5 hata paylı
dirençlerin katsayıları: 10, 11, 12, 13, 15, 16,
18, 20, 22, 24, 27, 33, 36, 39, 43, 47, 51, 56, 62,
68, 75, 82, 91.
Piyasada bulunabilecek %10 hata paylı
dirençlerin katsayıları: 10, 12, 15, 18, 22, 27,
33, 39, 47, 56, 68, 82.
1.4. Direnç Bağlantıları
Dirençler seri, paralel ya da karışık bağlanarak farklı değerlerde dirençler elde
edilebilir. Şekil 1.23’de breadboard üzerine seri, paralel ve karışık direnç düzeneklerinin
nasıl kurulacakları örnek olarak gösterilmiştir.
Şekil 1.23’de görüldüğü gibi tablo 1.4’te verilen dirençler için seri, paralel ve karışık
direnç düzeneklerinin dirençlerini dijital ve analog avometreyle ölçünüz.
21
Şekil 1.23: Breadboard üzerine farklı direnç düzeneklerinin kurulumu
Ölçülen Değer
Bağlantı Düzeneği Dirençler Analog
avometre
Dijital
avometre
1. Uygulama
Seri Bağlantı R1=10k, R2=1k, R3=470
Paralel Bağlantı R1=33k, R2=3,3k, R3=330
Ölçülen Değer
Bağlantı Düzeneği Dirençler Analog
avometre
Dijital
avometre
Karışık Bağlantı R1=1k, R2=10k, R3=100,
R4=100, R5=820, R6=8,2k
2. Uygulama
Seri Bağlantı R1=22k, R2=10k, R3=1,2M
Paralel Bağlantı R1=3,3M, R2=33k,
R3=3,3k
Karışık Bağlantı R1=470, R2=68, R3=68,
R4=680, R5=1k, R6=1k
Tablo 1.4: Direnç bağlantıları ölçüm tablosu
22
UYGULAMA FAALİYETİ
İşlem Basamakları Öneriler
Ø Direnç tipini tespit
ediniz.
Ø Farklı boyutlara ve işlevlere sahip
dirençler temin ediniz. Dirençleri
sabit ya da ayarlı olmalarına göre iki
ayrı gruba bölerek her bir direncin
kendi grubu içinde hangi türe
girdiğini belirleyiniz (Ör: SMD, telli,
karbon, pot, trimpot vb.)
Ø Direnç değerini
belirleyiniz.
Ø Farklı türden dirençler temin ederek
direnç değerlerini kendilerine uygun
yöntemlerle belirleyiniz. Dirençleri
seri, paralel ve karışık bağlayarak
avometreyle dirençlerini ölçünüz.
Ø Direncin gücünü tespit
ediniz.
Ø Farklı türden sabit dirençler temin
ediniz. Elde ettiğiniz dirençlerin
boyutlarına göre güçlerini tespit
edebilirsiniz. Ayrıca yüksek güçlü
dirençlerin üzerinde güç değerleri
yazılıdır.
Ø Katalogları inceleyiniz. Ø Farklı boyutlarda ve paket yapısında
SMD dirençler temin ediniz. SMD
devre elemanları kataloglarında
dirençlerin paket yapılarına göre
boyutları ve benzer bilgileri
verilmiştir.
Ø Uygun direnci
belirleyiniz.
Ø Çeşitli elektronik devrelerin hangi
noktalarında ne tür dirençler
kullanıldığını elektronik
teknisyenlerine ya da tamircilerine
sorarak öğrenebilirsiniz.
UYGULAMA FAALİYETİ
23
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
Bu kısımda öğrenme birinci faaliyetinde verilen bilgilerle ilgili, muhakeme gücünüzü
ölçecek sorular sorulacaktır. Bazı soruların cevaplarını hemen bulabilir, bazılarını
cevaplamanız ise vakit alabilir. Bu bilinçle hareket ederek soruları cevaplayınız.
ÖLÇME SORULARI
1. Aşağıdaki direnç değerlerinden hangisi 4 bantlı direncin kabul edilebilir hata payı dışında
yer almaktadır?
A) 11.8k
B) 12,8k
C) 13,1k
D) 10,6k
2. Aşağıda verilen ayarlı dirençlere ait devre sembollerinin isimleri hangi şıkta doğru
sıralamayla verilmiştir?
A) 1-Termistör, 2-Potansiyometre, 3-LDR, 4-Trimpot
B) 1-LDR, 2-Trimpot, 3-Termistör, 4-Reosta
C) 1-LDR, 2-Potansiyometre, 3- Termistör, 4-Trimpot
D) 1-LDR, 2-Potansiyometre, 3-VDR, 4-Reosta
3. Direnç aralığı 98k - 102k olarak verilmiş direncin renk bantları hangi şıkta doğru olarak
verilmiştir?
A) KAHVERENGİ, SİYAH, SARI, KIRMIZI
B) SİYAH, KAHVERENGİ, SARI, YEŞİL
C) KAHVERENGİ, SİYAH, KIRMIZI, KIRMIZI
D) KAHVERENGİ, SİYAH, TURUNCU, ALTIN
4) Aşağıdaki 5 renkli direncin değeri hangi şıkta doğru olarak verilmiştir?
A) 357k %10
B) 35,6k %10
C) 356k %10
D) 375k %10
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
24
5. Potansiyometre ve trimpot için aşağıdaki önermelerden hangisi doğrudur?
A) İkisi arasında çalışma ilkeleri açısından bir fark yoktur.
B) Potansiyometrede direnç ayarı tornavida gibi ek bir alet kullanılarak yapılır.
C) Bir ses kuvvetlendiricisinde ses şiddetini ayarlamak için trimpot kullanmak
daha uygun olur.
D) Belirli bir frekanstan yayın yapacak bir radyo vericisinde anten katı
frekansını ayarlamak için pot kullanılması daha uygun olur.
6. 470 ohm %5 toleranslı direncin renk bantları aşağıdaki maddelerden hangisinde doğru
verilmiştir?
A) SARI, MAVİ, KIRMIZI, ALTIN
B) SARI, MOR, SİYAH, ALTIN
C) SARI, MOR, KAHVERENGİ, ALTIN
D) MOR, SARI, KAHVERENGİ, ALTIN
7. Üzerine uygulanan gerilimle direnci değişen devre elemanı hangisidir?
A) VDR
B) LDR
C) Termistör
D) Pot
8. Aşağıdaki şıklardan hangisinde potansiyometre doğru tanımlanmıştır?
A) Direnci, tornavida gibi bir aletle ayarlanır.
B) Direnci diğer ayarlı dirençlere göre nispeten daha düşüktür. Yüksek güçlü
devrelerde yüksek akım konrolü gereken yerlerde kullanılır.
C) Direnci üzerindeki bir ayar kolu aracılığıyla ayarlanan devre elemanıdır.
Belli bir noktadaki elektrik seviyesinin istenen her durumda ayarlanması
gereken yerlerde kullanılır.
D) Üç ayaklı ayarlanabilir direnç olup iki yan uç arasındaki direnç her zaman
değiştirilebilir. Orta uç ile yan uçlar arasındaki direnç ise her zaman sabittir.
9. Işığa duyarlı olarak çalışması istenen bir devrede kontrol elemanı olarak aşağıdaki devre
elemanlarından hangisinin kullanımı uygundur?
A) Termistör B) Pot C) LDR D) VDR
10. Aşağıda verilen %10 ve %5 hata paylı dirençlerden hangisini standartlara göre piyasada
bulmak mümkün değildir?
A) 1,3k %10
B) 150 %5
C) 820k %5
D) 470 %10
25
DEĞERLENDİRME
Cevaplarınızı, cevap anahtarı ile karşılaştırınız. Unutmayın kendinizi deniyorsunuz.
Eğer eksikliğini hissettiğiniz bir konu ile karşılaşırsanız bilgi sayfalarına tekrar
dönebilirsiniz. Araştırma yaparak, uygulama faaliyetlerini tekrar gerçekleştirerek
eksiklerinizi giderebilirsiniz. Ayrıca konu ilginizi çektiyse daha fazla bilgi edinmek için
araştırma yapmaktan çekinmeyiniz.
26
PERFORMANS DEĞERLENDİRME
DEĞERLENDİRME ÖLÇÜTLERİ Evet Hayır
Karbon ve Film Direncin Belirlenmesi
Güç Dirençlerinin Belirlenmesi
SMD Dirençlerin Belirlenmesi
Ayarlı Dirençlerin Değerinin Belirlenmesi
LDR, Termistör ve VDR’nin Belirlenmesi
Renk Bantlı Dirençlerin Değerlerinin Belirlenmesi
Ortam Etkili Dirençlerin Değerlerinin Belirlenmesi
Ayarlı Dirençlerin Değerinin Belirlenmesi
Farklı Direnç Türlerinin Güçlerinin Belirlenmesi
SMD Devre Elemanı Kataloglarından Direnç Paketlerine Göre
Teknik Özelliklerinin Belirlenmesi
Seri, Paralel ve Karışık Bağlı Dirençlerin Değerlerinin
Ölçülmesi
Amaca Uygun Direncin Belirlenmesi
DEĞERLENDİRME
Performans değerlendirme sonucu “evet”, “hayır” cevaplarınızı değerlendiriniz.
Eksiklerinizi faaliyete dönerek tekrarlayınız. Tamamı “evet” ise diğer öğrenme faaliyetine
geçiniz.
PERFORMANS DEĞERLENDİRME
27
ÖĞRENME FAALİYETİ-2
Bu öğrenme faaliyetiyle kondansatör devre elemanını tanıyacak, günümüzde
kullanılan kondansatör türlerini karşılaştırmalı olarak görecek ve ihtiyaca uygun eleman
seçimini öğreneceksiniz.
Ø Çeşitli elektronik devre kartları temin ederek bu kartlar üzerindeki
kondansatörlerin yerlerini belirleyiniz. Kondansatörün zarar görmesi sonucu
ortaya çıkan bir arıza çeşidi ve bu arızanın yer aldığı bir devre kartı bularak
arızanın yol açtığı sonuçları belirleyiniz. Elde ettiğiniz sonuçları öğretmeninizin
yönergeleri doğrultusunda rapor haline getiriniz.
2. KONDANSATÖRLER
Resim 2.1: Çeşitli kondansatörler
ÖĞRENME FAALİYETİ–2
AMAÇ
ARAŞTIRMA
28
2.1. Tanımı ve İşlevi
Kondansatörler elektrik enerjisini depolamak amacıyla kullanılan devre elemanlarıdır.
Karşılıklı duran ve aralarında fiziksel bir temas olmayan iki ayrı plaka ve plakalara bağlı iki
ayrı iletken telden oluşurlar. Devrelerde C harfiyle temsil edilirler. Her bir plakaya elektrot
denir. Şekil 2.1’de kondansatörün temel yapısını görebilirsiniz.
Şekil 2.1: Kondansatörün genel yapısı
Şekil 2.2: Kondansatörün genel devre sembolü
Kondansatör sığası plakaların yüzey alanı ve plakalar arasındaki mesafeyle ilişkilidir.
Ayrıca plakalar arasındaki yalıtkan maddenin yalıtkanlık özelliği de kondansatörün sığasını
etkiler. Kondansatörlerin elektriksel değeri kapasitans olarak adlandırılır ve birimi
Farad’dır. C harfi ile gösterilir. Şekil 2.3’te kondansatör yüzeyinin ve plakalar arası
mesafenin kapasiteye etkisi gösterilmiştir.
29
Şekil 2.3: Kondansatör kapasitesine etki eden unsular (A) Levhaların yüzey alanı büyük, (B)
Levhalar arası mesafe büyük, (C) Levhalar arası mesafe ve levhaların yüzey alanı küçük
Kondansatörler DC akımda açık devre gibi çalışır. Örnek olarak Şekil 2.4’tekine
benzer bir devre kurabilirsiniz. Üreteç olarak 9V’luk bir pil uygun olur. Lamba olarak düşük
gerilimle çalışacak bir lamba kullanabilirsiniz. Değeri büyük kutupsuz bir kondansatör
kullanın (ör: 470mF). Devreden akım geçecek şekilde bağlantıyı yapın ve kısa bir süre
bekleyin (5-10sn).
Şekil 2.4: Kondansatörün DC üretece bağlanması
Bekledikten sonra üreteci çıkartınız ve hemen ardından lambayı kondansatör uçlarına
bağlayın. Tüm bu süreci dikkatlice gözlemleyiniz ve izlenimlerinizi arkadaşlarınızla
paylaşınız.
Kondansatör kapasitesi farad olarak adlandırılır ve ‘F’ harfiyle gösterilir. Farad birimi
yalnız başına çok büyük bir sığaya karşılık geldiğinden ast katları kullanılır. Şekil 2.5’de
kondansatörlerde yaygın olarak kullanılan katlar gösterilmiştir.
30
Şekil 2.5: Piyasada bulunan kondansatörlerde yaygın olarak kullanılan katlar
Örnek: 0,1mF = …………? nF eder. m(mikro) ve n(nano) kat sayıları arasındaki fark
103(1000) kadardır. Mikro kat sayısı nano kat sayısının 1000 katı olduğu için:
0,1mF = 100nF yapar.
Örnek: 1200pF = …………? mF eder. p(piko) ve mikro kat sayıları arasındaki fark 1
milyondur. Piko kat sayısı mikro kat sayısından küçük olduğu için 6 basamak sola gidilir:
0,0012mF yapar.
ÖNEMLİ: Konuyla ilgili ayrıntılı bilgi için ‘Elektrik-Elektronik Matematiği’ modülüne
bakınız.
Soru B.1: Aşağıda boş bırakılan yerleri uygun şekilde doldurun, takıldığınız yerler için önce
arkadaşlarınıza danışın ve son olarak yaptığınız dönüşüm işlemlerini öğretmeninize kontrol
ettiriniz.
47mF = …………?nF 100pF = …………?nF
1,2nF = …………?pF 680nF = …………?mF
0,1mF = …………?mF 10000pF = …………?mF
31
2.2. Çeşitleri
2.2.1. Sabit Kondansatörler
Kapasitesi değişmeyen kondansatörlerdir. Değişik türlerde sabit kondansatörler vardır.
Kutuplu ya da kutupsuz olarak ayrılabilirler. Kutuplu kondansatörlerde artı (+) – eksi(-)
kutupların devreye doğru bağlanması gerekir. Aksi durumda levhalarda aşırı ısınma meydana
gelir ve kondansatör delinebilir. Şimdi bunları tanıyalım:
Araştırma Ödevi 2.1: Kutuplu bir kondansatörün yanlış bağlanması sonucu ortaya
çıkmış bir arıza çeşidi araştırın. Kutuplu kondansatörlerin kutupsuzlardan ayrılan bu
özelliğini öğrenmeye ve kutuplara dikkat etmeden yapılan yanlış bir bağlantıdan ileri gelen
arızanın nedenlerini öğrenin. Yaptığınız çalışmaları öğretmeninizin yönergeleri
doğrultusunda raporlayın.
2.2.1.1. Film Kondansatörler
Bu kondansatörlerde dielektrik malzeme olarak plastik bir malzeme olan polistren
film, polyester film gibi malzemeler ya da metal kaplı polyester film kullanılır. Şimdi
bunların özelliklerine bakalım:
Ø Polyester Film Kondansatörler
Hata payları yüksektir. Hata payları +%5 - +%10 arasıdır. Hata paylarının yüksek
olmasına karşın ucuz ve kullanışlıdırlar. 1nF – 0,47mF arası kapasitelerde bulunabilir.
Resim 2.2: Polyester film kondansatörler
Resim 2.2’de soldaki polyester kondansatörün yüksekliği 18mm, genişliği 13mm ve
kalınlığı 7mm’dir. Kapasitesi 0,22mF’dır. Resmin sağında yer alan kondansatörün yüksekliği
14mm, genişliği 11mm ve kalınlığı 7mm’dir. Kapasitesi 0,47mF’dır.
32
Ø Polistren Film Kondansatörler
Bobin gibi bir yapıda üretildiklerinden yüksek frekans devreleri için kullanımları
uygun değildir.
Frekansı birkaç yüz KHz’i geçmeyen filtre ve zamanlama devrelerinde kullanımları
uygundur.
Resim 2.3’de gösterilen polistren kondansatörün yüksekliği 24mm, genişliği 10mm ve
kapasitesi 10nF’dir.
Resim 2.3: Polistren kondansatör
Ø Metal Kaplı Film Kondansatörler
Bir çeşit polyester film kondansatördür. 1nF – 2,2mf arası kapasitelerde bulunabilir.
Resim 2.4: 22nF’lık 250 V’luk bir metal kaplı film kondansatör
Film kondansatörlerin kutupları yoktur. Yaygın olarak filtre devrelerinde kullanılırlar.
2.2.1.2. Seramik Kondansatörler
Dielektrik maddesi olarak seramik kullanılmıştır. Uygulamada mercimek kondansatör
olarak da adlandırılır.
Kapasiteleri düşüktür. Hata payları çok yüksektir. Hata payları +%20 dolayındadır.
Kapasiteleri sıcaklık ve nemden etkilenir. Enerji kayıpları az olduğundan çoğunlukla yüksek
frekanslı devrelerde kullanılır. Kutupları yoktur.
33
Resim 2.6: Çeşitli seramik kondansatörler
100pF’lık bir mercimek kondansatör yaklaşık 3mm çapındadır. Resim 2.6’da ortadaki
resimde 10x103 pF = 0,01mF’lık mercimek kondansatörün çapı 6mm’dir.
2.2.1.3. Mika Kondansatörler
Dielektrik maddesi olarak yalıtkanlığı çok yüksek olan mika kullanılmıştır. Çok
yaygın kullanım alanı vardır. Karşınıza en sık çıkacak kondansatör türlerindendir.
Kapasiteleri 1pF – 0,1mF arasıdır. Çalışma gerilimleri 100 V-2500 V arasıdır. Hata
payları +%2-+%20 arasıdır.
Resim 2.7: Mika kondansatörler
2.2.1.4. Elektrolitik Kondansatörler
Yalıtım görevi gören ve asit borik eriğine emdirilmiş ince bir oksidasyon zarı
kullanılır. İletken olarak alüminyum ya da tantalyum levhalar kullanılır. Yalıtkan malzemesi
çok ince olduğundan çok yüksek kapasitelere ulaşmak mümkündür.
Kutupsuz ya da kutuplu olarak üretilirler. Şekil 2.6’da kutuplu kondansatörler için
kullanılan devre sembolleri gösterilmiştir.
34
Şekil 2.6: Kutuplu kondansatör sembolleri
Resim 2.8: Karşılaştırmalı olarak gösterilmiş kutuplu ve kutupsuz elektrolitik kondansatörler
Resim 2.8’de soldaki kondansatör kutupsuz elektrolitik kondansatördür. Çalışma
voltajı 400VDC ve sığası 470mF’dır. Dikkat edilirse çalışma voltajı düştükçe boyut
küçülmektedir. Sağdaki kondansatör 1000mF gibi yüksek bir kapasiteye sahip olmasına
karşın çalışma voltajı 35V olduğundan boyutu diğer iki kondansatöre göre oldukça küçüktür.
Bu kondansatörlerin kapasite değerleri 1mF’dan 40000mF’a kadar değişmektedir.
Çalışma voltajları 3V-450V arası değişmektedir.
2.2.1.5. SMD Kondansatörler
Çok katmanlı elektronik devre kartlarına yüzey temaslı olarak monte edilmeye uygun
yapıda üretilmiş kondansatörlerdir. Boyutları diğer kondansatörlere göre çok daha küçüktür;
ancak mercimek ve mika kondansatörlerle erişilen sığa değerlerine sahip olarak üretilirler.
Resim 29 ve resim 2.10’da SMD kondansatörlerin diğer kondansatörlerle karşılaştırmaları
yapılmıştır.
35
Resim 2.9: Ortada ve sağda SMD kondansatör, solda kağıtlı kondansatör. SMD kondansatör
cımbızla tutturulmuş
Resim 2.10: Solda 2mm genişliğinde 100nF’lık SMD kondansatörler, sağda8mm genişliğinde
10nF’lık mika kondansatör
Resim 2.11: Genişliği 3,8mm kapasitesi 3,3mF ve çalışma gerilimi 6V olan E194 kılıf tipinde
üretilmiş bir grup SMD kondansatör
Araştırma Ödevi 2.2: SMD kondansatörlerin kullanıldığı farklı uygulama alanlarını
araştırınız. Lehimleme yöntemlerini öğrenmeye çalışın ve örnek bir devre kartı temin ederek
elde ettiğiniz sonuçları tek sayfayı geçmeyecek şekilde raporlayınız.
ÖNEMLİ: Kondansatörlerin hata payı oranları aşağıdaki harfler kullanılarak kodlanır.
Kondansatör gövdesinin üzerine yazılır.
B: +%0,1 C: +%0,25 D: +%0,5 F: +%1
G: +%2 J: +%5 K: +%10 M: +%20
36
2.2.2. Ayarlı Kondansatörler
Kapasite değerleri değiştirilebilen kondansatörlerdir. Yaygın olarak kullanılan iki türü
vardır.
2.2.2.1. Varyabl Kodansatörler
Kapasite değerleri elle ayarlanır. Levhalar arasında plastik ya da hava vardır.
Şekil 2.7: Varyabl kondansatör sembolü
Radyo alıcılarında anten katının frekansını değiştirmek amacıyla ya da sinyal
üreteçlerinde istenen frekansı elde etmek amacıyla kullanılabilir.
Araştırma Ödevi 2.3: Varyabl kondansatörün kullanıldığı farklı alanları bulunuz ve
örnek bir devre kartı temin ederek işlevini araştırınız.
Şekil 2.8’de bir varyablda levhaların değişiminin sığaya etkisi gösterilmiştir.
Şekil 2.8: (A) Kapasite seviyesi düşük, (B) Kapasite seviyesi yüksek
37
2.2.2.2. Trimer Kondansatörler
Resim 2.12: Trimer kondansatörler. İki
yalıtılmış ince telin bağlanmasıyla 10pF-200pF
arası kapasite elde edilebilir.
Sığanın tornavida gibi yardımcı
bir aletle ayarlanabildiği kondansatör
türüdür. Sığanın bir defa ayarlandıktan
sonra belli bir değerde sabit bırakıldığı
yerlerde kullanılır. Örneğin; belirli bir
frekanstan yayın yapacak radyo
vericilerinin yayın frekansı
belirlendikten sonra o frekansa göre sığa
ayarı ve ardından cihazın kutulama
montajı yapılır.
2.3. Rakamlarla Kondansatör Değerinin Okunması
Kondansatörlerin kapasitesi ve çalışma gerilimleri yükseldikçe gövde boyutları da
büyür. Büyük kondansatörlerde kapasite değeri ve çalışma gerilimleri üzerlerinde yazılıyken
küçük boyutlu kondansatörlerde bazı kısaltmalar kullanılır. Sıfır (0) yerine nokta (.) konması
buna örnek gösterilebilir. Şekil 2.9’da bazı kondansatörlerin değerlerinin nasıl okunduğu
gösterilmiştir.
Şekil 2.9: Değerleri kısaltmalarla gösterilen bazı kondansatörler
Eğer yazılı değerin içinde birim kullanılmışsa birimin yazılı olduğu yerde virgül
olduğu varsayılır.
Şekil 2.9’da 2n2 kodu ve 50 değeri olan kondansatörün sığası = 2,2nF ve çalışma
gerilimi=50V’tur.
38
Özellikle mercimek kondansatörlerde 10 sayısının yanına rakam yazılarak sığa değeri
belirtilir ve birim yazılmaz. Bu durumda kondansatör sığası piko farad (pF) üzerinden
değerlendirilir. 10 sayısının yanında yer alan rakam kadar 10 sayısının yanına sıfır (0)
eklenir.
Şekil 2.9’da 104 kodu olan kondansatörün sığası = 10.0000 pF = 100nF’dır.
Yine çoğunlukla mercimek kondansatörlerde birim yazılmadan doğrudan sayının
kendisi yazılır. Bu durumda kondansatör sığası o sayının pF değeri kadardır.
Şekil 2.9’da 470 kodu olan kondansatörün sığası = 470 pF’dır.
Bazı kondansatörlerde sayının önüne birim eklenir. Burada birimin eklendiği yerde 0.
olduğu varsayılır.
Şekil 2.9’da p68 kodu ve 100 değeri olan kondansatörün sığası 0.68pF ve çalışma
gerilimi 100V’tur.
2.4. Avometreyle Sağlamlık Kontrolünün Yapılması
Analog ve dijital avometrelerle kondansatörlerin sağlamlık testi yapılabilir. Ancak
analog avometreyle sağlamlık testinin yapılması kişi zihninde daha kalıcı bir etki bırakır.
Sağlamlık testinin aşamalarını şu şekilde sıralayabiliriz:
Analog ölçü cihazının komütatör anahtarı X1 kademesine alınır. Dijital ölçü cihazının
komütatör anahtarı direnç ölçme kademesine (W) alınır.
Testi yapılacak kondansatör ayaklarıyla avometrenin probları paralel şekilde birbirine
değdirilir. (bk. Şekil 2.10)
Şekil 2.10: Kondansatörün analog ve dijital avometreyle sağlamlık testi
Şekil 2.10’da görüldüğü gibi analog avometrede ibrenin soldan sağa doğru (0 W
yönünde) sapması, dijital avometredeyse düşük değerde bir direnç gözükmesi gerekir.
Bir süre sonra analog avometrede ibrenin yeniden sol başa gelmesi ya da dijital
avometrede çok yüksek direnç değeri gözükmesi gerekir. Eğer direnç değeri dijital
39
avometrenin direnç aralığının dışına çıkarsa bildiğiniz gibi ekranda okunabilir bir direnç
değeri gözükmez. (bk. Şekil 2.11)
Şekil 2.11: Avometreyle kondansatör testinin son aşaması
ÖNEMLİ: Ölçüm sırasında her iki elinizin de kondansatör ayaklarına değmemesine
özen gösteriniz ve ölçüm yapmadan önce kondansatörlerin yüksüz (tamamen boşalmış)
olmalarına dikkat ediniz.
İPUCU: Kondansatör sığası küçüldükçe analog avometrelerde ibrenin sapması da o
derece hızlı olacaktır. Aynı şekilde dijital avometrenin küçük omajdan yüksek omaja gitmesi
çok hızlı gerçekleşecektir. Bu durumu algılayabilmeniz zor olabilir.
2.5. Kondansatör Bağlantıları
Kondansatörler dirençlerde olduğu gibi seri, paralel ve karışık bağlanarak farklı
değerlerde ve çalışma voltajlarında sığa elde edilebilir. Şekil 2.12’de breadboard üzerine
seri, paralel ve karışık kondansatör düzeneklerinin nasıl kurulacakları örnek olarak
gösterilmiştir.
Şekil 2.12: Breadboard üzerine farklı kondansatör düzeneklerinin kurulumu
40
Şekil 2.12’de görüldüğü gibi tablo 2.1’te verilen kondansatörler için seri, paralel ve
karışık kondansatör düzeneklerinin sığalarını Lcrmetreyle ölçünüz.
Bağlantı Düzeneği Dirençler Ölçülen Değer
1. Uygulama
Seri Bağlantı C1=10m, C2=100m
Paralel Bağlantı C1=470n, C2=1m, C3=2,2m
Karışık Bağlantı C1=10m, C2=4,7m, C3=6,3m,
C4=10m
2. Uygulama
Seri Bağlantı C1=100n, C2=100n
Paralel Bağlantı C1=100m, C2=100m, C3=100m
Karışık Bağlantı C1=100p, C2=330p, C3=330p,
C4=100p
Tablo 2.1: Kondansatör bağlantıları ölçüm tablosu
41
UYGULAMA FAALİYETİ
İşlem Basamakları Öneriler
Ø Kondansatör tipini
belirleyiniz. Ø Farklı boyutlara ve işlevlere sahip
kondansatör temin ediniz. Kondansatörleri
sabit ya da ayarlı olmalarına göre iki ayrı
gruba bölerek her bir kondansatörün kendi
grubu içinde hangi türe girdiğini
belirleyiniz. (Ör: SMD, elektrolitik,
varyabl, trimer vb.)
Ø Kondansatörün gerilim
değerini belirleyiniz. Ø Farklı türden kondansatörler temin ederek
çalışma voltajlarını üzerlerinde yazan
kodlara göre ya da değerlere göre
belirleyebilirsiniz.
Ø Kondansatörün kapasite
değerini belirleyiniz. Ø Farklı türden kondansatörler temin ediniz.
Bunları bağlantı yöntemlerine göre (seri,
paralel, karışık) bağlayarak sığalarını
Lcrmetreyle ölçünüz.
Ø Katalogları inceleyiniz.
Ø Farklı boyutlarda ve paket yapısında SMD
kondansatörler temin ediniz. SMD devre
elemanları kataloglarında kondansatörlerin
paket yapılarına göre boyutları, sığa
aralıkları ve benzer bilgileri verilmiştir.
Ø Uygun kondansatörü
belirleyiniz. Ø Çeşitli elektronik devrelerin hangi
noktalarında ne tür kondansatörler
kullanıldığını elektronik teknisyenlerine ya
da tamircilerine sorarak öğrenebilirsiniz.
UYGULAMA FAALİYETİ
42
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
Bu kısımda ikinci öğrenme faaliyetinde verilen bilgilerle ilgili muhakeme gücünüzü
ölçecek sorular vardır. Bazı soruların cevaplarını hemen bulabilir, bazılarını cevaplamanız
ise vakit alabilir. Bu bilinçle hareket ederek soruları cevaplayınız.
ÖLÇME SORULARI
1. Aşağıdaki eş değer ayarlı kondansatörlerden hangisinin uçları arasındaki kapasitenin daha
fazla olması beklenir?
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4
2. 0,12μF = ........... nF eder.
Yukarıdaki soruda boşluğa gelmesi gereken değer hangi şıkta doğru olarak verilmiştir?
A) 120 B) 1200 C) 120000 D) 0,00012
3. Aşağıdaki devrede A-B arası eşdeğer sığa nedir?
A) 6mF B) 3mF C) 2mF D) 1mF
4. Şekildeki kondansatörün sığası hangi şıkta doğru verilmiştir?
A) 10pF B) 10nF C) 10mF D) 1nF
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
43
5. Kondansatör için söylenen aşağıdaki önermelerden hangisi doğrudur?
A) Elektrik enerjisini manyetik alan biçiminde tutar.
B) İki plaka arasında elektrik yüklerinin depolanması esasına göre çalışır.
C) DC akımda iletken gibi çalışır.
D) Fiziksel boyutları çalışma geriliminden etkilenmez.
6. 4700pF’ın karşılığı aşağıdakilerden hangisidir?
A) 4,7mF B) 470nF C) 47nF D) 0,0047mF
7. Trimer kondansatörün aşağıda belirtilen yerlerin hangisinde kullanımı daha uygun olur?
A) Frekansı 10Hz – 1MHz arası ayarlanabilen bir sinyal üretecinde
B) Bir radyo alıcısında
C) Belirli bir frekanstan yayın yapacak radyo vericisinde
D) Polis telsizinde
8. Üzerinde 101 kodu bulunan kondansatörün sığası nedir?
A) 10pF
B) 1pF
C) 1nF
D) 100pF
9. Aşağıdakilerden hangisi sığa değeri elle ayarlanabilen bir kondansatördür?
A) Varyabl
B) Elektrolitik
C) Trimer
D) Mercimek
10. Aşağıda verilen sabit kondansatör türlerinden hangisinin erişebileceği sığa değeri
diğerlerine göre daha fazladır?
A) SMD kondansatörler
B) Seramik kondansatör
C) Elektrolitik kondansatör
D) Film kondansatör
44
DEĞERLENDİRME
Cevaplarınızı, cevap anahtarı ile karşılaştırınız. Unutmayın kendinizi deniyorsunuz.
Eğer eksikliğini hissettiğiniz bir konu ile karşılaşırsanız bilgi sayfalarına tekrar
dönebilirsiniz. Araştırma yaparak, uygulama faaliyetlerini tekrar gerçekleştirerek
eksiklerinizi giderebilirsiniz. Ayrıca konu ilginizi çektiyse daha fazla bilgi edinmek için
araştırma yapmaktan çekinmeyiniz.
45
PERFORMANS DEĞERLENDİRME
DEĞERLENDİRME ÖLÇÜTLERİ Evet Hayır
Elektrolitik Kondansatörün Belirlenmesi
Film Kondansatörün Belirlenmesi
Seramik ve Mika Kondansatörün Belirlenmesi
SMD Kondansatörün Belirlenmesi
Varyabl ve Trimerin Belirlenmesi
Çalışma Voltajlarının Belirlenmesi
Sabit Kondansatörün Sağlamlık Testinin Yapılması
SMD Devre Elemanı Kataloglarından Kondansatör Paketlerine
Göre Teknik Özelliklerinin Belirlenmesi
Seri, Paralel ve Karışık Bağlı Kondansatörlerin Sığalarının
Ölçülmesi
Amaca Uygun Kondansatörün Belirlenmesi
DEĞERLENDİRME
Performans değerlendirme sonucu “evet”, “hayır” cevaplarınızı değerlendiriniz.
Eksiklerinizi faaliyete dönerek tekrarlayınız. Tamamı “evet” ise diğer öğrenme faaliyetine
geçiniz.
PERFORMANS DEĞERLENDİRME
46
ÖĞRENME FAALİYETİ-3
Bu öğrenme faaliyetiyle bobin devre elemanını tanıyacak, günümüzde kullanılan
bobin türlerini karşılaştırmalı olarak görecek ve ihtiyaca uygun eleman seçimini
öğreneceksiniz.
Ø Çeşitli elektronik devre kartları temin ederek bu kartlar üzerindeki bobinlerin
yerlerini belirleyiniz. Diğer arkadaşlarınızın temin ettikleri bobinlerden farklı
olanları sizin bulduklarınızla karşılaştırınız. Bobinin kullanım amaçlarını
araştırarak bu amaçlar doğrultusunda kullanıldıkları farklı devrelerden örnekler
elde ediniz. Elde ettiğiniz sonuçları öğretmeninizin yönergeleri doğrultusunda
rapor haline getiriniz.
3. BOBİNLER
Resim 3.1: Çeşitli bobinler
ÖĞRENME FAALİYETİ–3
AMAÇ
ARAŞTIRMA
47
3.1. Tanımı ve İşlevi
Bobinler iletken bir telin 'nüve' denilen bir malzeme üzerine sarılmasıyla elde edilirler.
Tel ardışık şekilde ve belli bir çapta sarılır. Teller birbiri üzerine sarılırken kısa devre
oluşmaması için yalıtılırlar (yalıtım için vernik tercih edilir). Nüve malzemesi yerine hava da
olabilir.
Şekil 3.1: Bobinin genel yapısı
Bobinler DC akım altında yalnızca sarım telinin uzunluğundan ileri gelen omik direnç
gösterirler. Sargı telleri etrafında sabit manyetik alan oluşur. AC akım altındaysa akıma karşı
gösterdikleri direnç artar. Çünkü manyetik alan şiddeti değiştikçe bobinde akıma karşı koyan
ek direnç etkisi oluşur. AC akımın salınımı (frekans) yükseldikçe akıma karşı gösterdiği
direnç de artar. Bobinler de kondansatörler gibi elektrik enerjisini çok kısa süreliğine
tutabilme özelliğine sahiptir.
Bobinlerin elektriksel değeri endüktans olarak adlandırılır ve birimi 'Henry' dir, ‘L’
harfiyle gösterilir. Bobin endüktansını etkileyen bazı etkenler vardır. Telin sargı çapı, sargı
sayısı, kalınlığı ve telin üzerine sarıldığı nüvenin fiziksel özelliği bobin endüktansını etkiler.
Bobin iletkeninin üzerine sarıldığı malzemeye karkas ya da mandren, iletkenin her bir
sargısına da bir spir denir.
ÖNEMLİ: Bobinlerin kondansatörlerde olduğu gibi AC akım ve DC akım altındaki çalışma
davranışları çok farklıdır. Bu modülde sizlere yalnızca bobin hakkında temel düzeyde bilgi
verilecek ve AC akım altındaki çalışma durumları açıklanmayacaktır.
48
Şekil 3.2: Piyasada bulunan bobinlerde yaygın olarak kullanılan katlar
Örnek: 10mH = …………? mH eder. m(mikro) ve m(mili) kat sayıları arasındaki fark
103(1000) kadardır. Mili kat sayısı mikro kat sayısının 1000 katı olduğu için:
10mH = 0,01mH yapar.
Örnek: 1,2mH = …………? mH eder. Büyük kat sayıdan küçük kat sayıya gidildiği için 3
basamak sağa gidilir.
1200mH yapar.
ÖNEMLİ: Konuyla ilgili ayrıntılı bilgi için ‘Elektrik-Elektronik Matematiği’ modülüne
bakınız.
Soru 3.1: Aşağıda boş bırakılan yerleri uygun şekilde doldurun, takıldığınız yerler için önce
arkadaşlarınıza danışın ve son olarak yaptığınız dönüşüm işlemlerini öğretmeninize kontrol
ettiriniz.
47H = …………?mH 100mH = …………?mH
1200mH = …………?H 0,68mH = …………?mH
0,1H = …………?mH 10000mH = …………?H
49
3.2. Çeşitleri
3.2.1. Sabit Bobinler
Endüktansı değişmeyen bobinlerdir. Değişik türlerde sabit bobinler vardır.
3.2.1.1. Hava Nüveli Bobinler
Çoğunlukla yüksek frekanslı devrelerde kullanılır. Kullanım örneği olarak FM radyo
alıcı-vericileri, TV ve anten yükseltici devreleri vb. verilebilir.
Resim 3.2: Hava nüveli bobin ve bir
ses amfi katında kullanım örneği
Şekil 3.3: Hava nüveli bobin sembolleri
Nüve olarak hava kullanılmıştır.
Genellikle sargıları açıktadır ve bu tür bobinlerin endüktansı en ufak dış etkende çok
çabuk değişir. Bu nedenle genellikle üzerlerine silikon maddesi sıkılarak koruma altına
alınırlar.
3.2.1.2. Ferit Nüveli Bobinler
Radyo frekans devrelerinde kullanılan bobin türüdür.
Şekil 3.4: Ferit nüveli bobin
Şekil 3.5: Ferit nüveli bobin sembolleri
Nüve olarak manyetik geçirgenliği yüksek bir malzeme kullanılmıştır ve bu malzeme
alüminyum, demir, nikel, kobalt, bakır ve bazı katkı maddelerinin bir araya getirilmesiyle
üretilmiştir.
50
Petek şeklinde sarılarak üretilirler. Az bir iletkenle istenilen endüktansa sahip bobin
elde edilebilir.
3.2.1.3. Demir Nüveli Bobinler
Şok bobini olarak da adlandırılırlar.
Şekil 3.6: Demir nüveli bobin sargılarının üzerine sarıldıkları farklı parçalar
Şekil 3.7: Demir nüveli bobin sembolleri
Nüve olarak çok sayıda ince sac (demirin özel bir şekilde işlenmesiyle çok ince olarak
elde edilmiş iletken malzeme) kullanılmıştır.
Çoğunlukla filtreleme amacıyla ve ses frekans devrelerinde kullanılır.
3.2.1.4. Toroid Bobinler
Toroid şeklinde sarılmış bobinlerdir.
Manyetik akı sızıntısı gerçekleşmez. Bobin verimi yüksektir. Manyetik akının diğer
elemanları etkilememesi istenen yerlerde kullanılır.
51
Resim 3.3: Çeşitli toroid bobinler
Yüzey temaslı devre elemanlarının kullanıldığı dijital elektronik devrelerde, devre
elemanlarının çok sık yerleştirildiği anahtarlamalı güç kaynakları gibi elektronik devrelerde
sıkça karşımıza çıkar.
Resim 3.4: Bir grup toroidin röle sürmede kullanıldığı elektronik devre kartı ve güç
kaynağından sökülmüş bir toroidin 1YTL ile karşılaştırılması
52
3.2.1.5. SMD Bobinler
Çok katmanlı elektronik devre kartlarına yüzey temaslı olarak monte edilmeye uygun
yapıda üretilmiş bobinlerdir. Boyutları diğer bobinlere göre çok daha küçüktür. Sayısal
sistemlerde sıkça karşımıza çıkarlar. Farklı kılıf modellerinde üretilirler. Kataloglardan kılıf
modellerinin boyutlarını ve üretilen bobinlerin endüktans aralıklarını bulabilirsiniz.
Şekil 3.8: EC0 402 paket yapısında üretilmiş bir SMD bobinin karıncayla karşılaştırılması ve 3
boyutunun gösterilmesi. Telekom teknolojisine özel olarak tasarlanmıştır.
Şekil 3.9: (a) Farklı paketlerde çeşitli SMD bobinler, (b) EIA 2512 paket yapısında SMD bobin.
Endüktans aralığı 220nH-1mH arasıdır. İç yapısında ferit çekirdek bulunur.
53
Araştırma Ödevi 3.1: SMD bobinlerin kullanıldığı farklı uygulama alanlarını
araştırınız. Lehimleme yöntemlerini öğrenmeye çalışınız ve örnek bir devre kartı temin
ederek elde ettiğiniz sonuçları tek sayfayı geçmeyecek şekilde raporlayınız.
ÖNEMLİ: Bobinler yaygın olarak röle, kontaktör, otomatik sigorta, ölçü cihazları, mekanik
zil, numaratör, kapı otomatiği, dinamik mikrofon, dinamik hoparlör, transformatör, teyp
kafası, balast, motor vb. gibi cihazlarda kullanılır.
ÖNEMLİ: Yukarıda belirtilen türlerin dışında epoksi kaplamalı ve endüktans değerinin renk
bantlarıyla gösterildiği bobinler vardır. Çok yaygın kullanım alanları vardır. Bobinlerde
kullanılan renk bantlarını çeşitli kaynaklardan yararlanarak öğrenebilirsiniz. Ayrıca bu tür
bobinlerde renkler aracılığıyla bobinin hata payı da belirtilir.
Şekil 3.10: Epoksi kaplamalı bobin ve seri numarasına göre farklı boyutları. 200mH’den
100mH’ye kadar farklı endüktanslarda üretilirler
3.2.2. Ayarlı Bobinler
Endüktans değerleri değiştirilebilen bobinlerdir. Çeşitli türleri karşımıza çıkmaktadır.
Kademeli olarak ayarlanan, nüvesi hareket ettirilerek ayarlanan ya da sargısı ayarlanan
türleri vardır.
54
Şekil 3.11: Ayarlanabilir bobin sembolleri
Şekil 3.12’de nüvesi ayarlanabilir bir bobinde endüktans değişimi canlandırılmıştır.
55
Şekil 3.12: Nüvesi ayarlanabilir bir bobinde endüktans değişiminin canlandırılması
3.3. LCRmetreyle Endüktans Ölçümü
Bobinlerin endüktansları Lcrmetre cihazlarının endüktans (L) kademesinde ölçülür.
Lcrmetrenin komütatör anahtarı endüktans ölçme konumuna getirilir.
Ölçüme küçük endüktans değerli kademeden başlanması daha uygundur. Eğer bobin
endüktansı büyükse ve sonuç olarak ekranda değer okunmuyorsa kademe bir basamak yukarı
çıkartılabilir. Bu işleme ekranda uygun endüktans değeri okunana kadar devam edilir.
Bobinlerde kutup yönü olmadığından probların bobine istenen yönde paralel olarak
bağlanması yeterlidir.
ÖNEMLİ: Bobinlerin sağlamlık testini avometrelerin direnç kademesinde yapabilirsiniz.
Bobinler DC akımda omik direnç göstereceklerinden ölçü cihazının ekranında bobinin tel
sargısından ileri gelen bir direnç değeri okunması gerekir.
Araştırma Ödevi 3.2: Bobinlerin sağlamlık testinin nasıl yapıldığını ve Lcrmetreyle
endüktanslarının nasıl ölçüldüğünü araştırınız.
56
UYGULAMA FAALİYETİ
İşlem Basamakları Öneriler
Ø Bobin tipini belirleyiniz.
Ø Farklı boyutlara ve işlevlere sahip bobin
temin ediniz. Bobinleri sabit ya da ayarlı
olmalarına göre iki ayrı gruba bölerek her
bir bobinin kendi grubu içinde hangi türe
girdiğini belirleyiniz.
Ø Bobin endüktansını
belirleyiniz. Ø Farklı türden bobinler temin ederek
Lcrmetreyle değerlerini belirleyiniz.
Ø Katologları inceleyiniz.
Ø Farklı boyutlarda ve paket yapısında SMD
ve renk bantlı bobinler temin ediniz.
Kataloglarda bobinlerin paket yapılarına
göre boyutları, endüktans aralıkları ve
benzer bilgileri verilmiştir.
Ø Uygun bobini
belirleyiniz. Ø Çeşitli elektronik devrelerin hangi
noktalarında ne tür bobinler kullanıldığını
elektronik teknisyenlerine ya da
tamircilerine sorarak öğrenebilirsiniz.
UYGULAMA FAALİYETİ
57
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
Bu kısımda üçüncü öğrenme faaliyetinde verilen bilgilerle ilgili muhakeme gücünüzü
ölçecek sorular vardır. Soruları dikkatlice okuduktan sonra yanıtlamanın ne kadar önemli
olduğunu aklınızdan çıkartmayınız.
ÖLÇME SORULARI
1. Sağlam bir bobinin ölçümünde ………… direnç değeri okunur.
2. Aşağıdaki sembollerden hangisi sabit bobin sembolüdür?
A) B)
C)
D)
3. Yandaki şekilde verilen bobinlerden hangisi bir
SMD bobindir?
A) (a) B) (b) C) (c) D) (d)
4. 100mH’nin eşdeğeri aşağıdakilerden hangisidir?
A) 0,1nH B) 1mH C) 0,1mH D) 10000mH
5. Şekildeki bobinlerden hangisinin endüktansının daha
fazla olması beklenir?
A) (a) B) (b) C) (c) D) (d)
6. Bobinler DC akımda ………….. direnç gösterir.
7. Endüktans ölçümü …………. aletiyle yapılır.
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
58
8. Aşağıda sembolleri verilen bobinlerden hangisi belirli bir frekansta AC dalga filtresinde
kullanıma uygundur?
A) B)
C) D)
DEĞERLENDİRME
Cevaplarınızı, cevap anahtarı ile karşılaştırınız. Unutmayın kendinizi deniyorsunuz.
Eğer eksikliğini hissettiğiniz bir konu ile karşılaşırsanız bilgi sayfalarına tekrar
dönebilirsiniz. Araştırma yaparak, uygulama faaliyetlerini tekrar gerçekleştirerek
eksiklerinizi giderebilirsiniz. Ayrıca konu ilginizi çektiyse daha fazla bilgi edinmek için
araştırma yapmaktan çekinmeyiniz.
59
PERFORMANS DEĞERLENDİRME
DEĞERLENDİRME ÖLÇÜTLERİ Evet Hayır
Nüvesiz (Hava Nüveli) ve Nüveli Bobinin Ayırt
Edilmesi
Demir ve Ferit Çekirdekli Bobinin Belirlenmesi
Silindirik ve Toroid Bobinin Belirlenmesi
SMD Bobinin Belirlenmesi
Şok Bobininin Belirlenmesi
Ayarlı Bobinlerin Ayırt Edilmesi
Kataloglardan SMD ve Renk Bantlı Bobinlerin
Teknik Özelliklerinin Belirlenmesi
Lcrmetreyle Farklı Türden Bobinlerin
Endüktanslarının Ölçülmesi
Amaca Uygun Bobinin Belirlenmesi
DEĞERLENDİRME
Performans değerlendirme sonucu “evet”, “hayır” cevaplarınızı değerlendiriniz.
Eksiklerinizi faaliyete dönerek tekrarlayınız. Tamamı “evet” ise diğer öğrenme faaliyetine
geçiniz.
PERFORMANS DEĞERLENDİRME
60
ÖĞRENME FAALİYETİ-4
Bu öğrenme faaliyetiyle diyot devre elemanını tanıyacak, günümüzde kullanılan diyot
türlerini karşılaştırmalı olarak görecek ve ihtiyaca uygun eleman seçimini öğreneceksiniz.
Ø Çeşitli elektronik devre kartları temin ederek bu kartlar üzerindeki diyotların
yerlerini belirleyiniz. Diğer arkadaşlarınızın temin ettikleri diyotlardan farklı
olanları sizin bulduklarınızla karşılaştırınız. Diyodun bozulması sonucu ortaya
çıkan bir arıza çeşidi bulmaya çalışınız. Arızanın yol açtığı sonuçları ve direncin
önemini sınıf arkadaşlarınızla tartışınız. Elde ettiğiniz sonuçları öğretmeninizin
yönergeleri doğrultusunda raporlayınız.
4. TEMEL YARI İLETKEN ELEMANLAR
(DİYOTLAR)
4.1. İletken, Yalıtkan ve Yarı İletken Maddeler
Maddeleri elektrik akımını iletme durumlarına göre ayırabiliriz. Elektrik akımına karşı
çok küçük direnç gösteren malzemeler iletken, elektrik akımına karşı çok yüksek direnç
gösteren malzemeler yalıtkan olarak adlandırılabilir.
Şekil 4.1: İletken, yalıtkan ve yarı iletken madde atomlarına örnek
AMAÇ
ARAŞTIRMA
ÖĞRENME FAALİYETİ–4
61
Bizi bu öğrenme faaliyetinde ilgilendiren asıl madde türü Yarı iletken olarak
adlandırılan maddelerdir. Yarı iletken maddeler bazı özel şartlar altında iletken durumuna
geçen maddeler olarak tanımlanabilir.
Yarı iletken maddelerin en belirgin özelliği dış yörüngelerinde (valans yörüngesi) 4
elektron bulundurmalarıdır. Elektrik-elektronik alanının bir meslek elemanı olacak sizler için
en önemli iki yarı iletken ‘germanyum’ ve ‘silisyum’dur. Çünkü bu iki element elektronikte
yaygın olarak kullanılan diyot, transistör gibi devre elemanlarının kaynağını oluşturmaktadır.
Bu iki element doğada kristal yapı halinde bulunur. Bu halleriyle iyi bir yalıtkandırlar.
Şekil 4.2: Silisyum atomlarının kristal yapısı ve basit bir kübik kristal yapı
4.2. N ve P Tipi Yarı İletkenler
Silisyum ve germanyum kristallerinin atomları normal şartlarda son yörüngedeki
elektronların ortak kullanımına dayanan ve kovalent bağ diye adlandırılan bir etkileşim
içindedir. Bu sebeple ortamda serbest elektron yoktur ve bu tür maddeler saf kristal
yapıdadır. Elektronik teknolojilerinde kullanılabilmeleri için çeşitli katkı maddeleri katılarak
yalıtkanlıkları düşürülür. Katılan katkı maddesine göre N tipi ve P tipi olmak üzere iki tür
yarı iletken elde edilir.
62
Şekil 4.3: Saf silisyum kristalinde kovalent bağ
Ortama dış yörüngesinde 5 elektron bulunan bir atomdan (ör: Arsenik) çok az
miktarda eklendiği zaman N tipi yarı iletken elde edilir.
Ortama dış yörüngesinde 3 elektron bulunan bir atomdan (ör: Galyum) çok az
miktarda eklendiği zaman P tipi yarı iletken elde edilir.
Şekil 4.4: N tipi Yarı iletkenin oluşumu
63
Şekil 4.5: P tipi yarı iletkenin oluşumu
ÖNEMLİ: N tipi yarı iletken elektron vermeye, P tipi yarı iletken elektron almaya yatkındır.
N tipi yarı iletkende serbest elektron fazladır, P tipi yarı iletkende serbest oyuk fazladır.
4.3. P-N Yüzey Birleşmesi
Dışardan madde katkısı yapılarak elde edilen P ve N tipi yarı iletkenler tek başlarına
kullanıldıklarında akımı iki yönde de taşıyabilirler. Bu özellik bir işe yaramaz. Bu sebeple P
ve N tipi yarı iletkenler birlikte kullanılırlar. P-N yüzey birleşiminin davranışı kutuplamasız
(polarmasız) ve kutuplamalı (polarmalı) olarak incelenir.
4.3.1. Kutuplamasız P-N Yüzey Birleşmesi
P-N yüzey birleşmesine elektrik gerilimi uygulandığında serbest elektronlar serbest
oyuklarla birleşir, serbest elektronun boşaldığı yerde oyuk oluşur. Oluşan oyuğun yerini yeni
bir elektron doldurur. Böylece hem serbest elektronların hem de serbest oyukların
hareketinden ileri gelen bir elektrik akımı oluşur.
Şekil 4.6: Serbest elektron ve serbest oyuk hareketi
64
Şekil 4.6’da serbest elektron ve serbest oyuk hareketleri temsili olarak gösterilmiştir.
Elektron vermeye yatkın atomlara verici (donör-D) atomu, elektron almaya yatkın atomlara
alıcı (akseptör-A) atomu denir. Şekil 4.7’de P-N kristallerinin birleşim öncesi ve sonrası
durumları gösterilmiştir.
Şekil 4.7: Polarmasız P-N birleşimi
P-N yarı iletkenleri birleşince birleşim yüzeyine (jonksiyon) yakın yerdeki verici
atomların (D) elektronları alıcı atomların (A) oyuklarıyla eşleşir. Alıcı atomları elektron
aldıkları için negatif iyon (-) durumuna, verici atomlar elektron verdikleri için pozitif iyon
(+) durumuna geçerler. Birleşim yüzeyinde engel bölgesi olarak adlandırdığımız bir alan
oluşur. Böylece ilk tanışacağımız yarı iletken devre elemanı olan diyot için ön hazırlık
yapmış olmaktayız.
4.3.2. Kutuplamalı P-N Yüzey Birleşmesi
P-N yüzey birleşimi doğru ve ters yönde olmak üzere iki şekilde kutuplandırılır.
Doğru yönde kutuplama (forward bias) gerilim kaynağının artı (pozitif) kutbunun P-N
birleşiminin P bölgesine ve gerilim kaynağının eksi (negatif) kutbunun P-N birleşiminin N
bölgesine bağlanmasıyla elde edilir. Ters kutuplamada ise bunun tersi bir durum vardır. Şekil
4.8’de doğru yönde kutuplanmış bir P-N birleşiminin davranışı gösterilmiştir.
65
Şekil 4.8: P-N birleşiminin doğru yönde kutuplanması
Şekil 4.8’de de görüldüğü gibi belli bir gerilim seviyesinden sonra P-N birleşimi
içinde elektron ve oyuk hareketi başlar. Birleşim yüzeyindeki engel bölgesi ortadan kalkar.
N bölgesindeki serbest elektronlar gerilim kaynağının eksi kutbu tarafından itilerek P
bölgesindeki oyuklarla birleşir. Kaynağın negatif kutbundan N bölgesine sürekli olarak
elektron gelir. P maddesine geçen elektronlar kaynağın pozitif kutbu tarafından çekilir ve bu
süreç kaynak gerilimi kesilene kadar devam eder.
P-N birleşiminin tam iletime geçme anı silisyum yarı iletkenler için 0,6V-0,7V
arasıdır. Germanyum yarı iletkenler için bu değer 0,2V-0,3V arasıdır. Bu gerilim değerleri
aynı zamanda engel bölgesini ortadan kaldıran voltaj seviyeleridir.
ÖNEMLİ: Günümüzde Yarı iletken devre elemanı üretiminde büyük çoğunlukla silisyum
elementi kullanılmaktadır. Sızıntı akımlarının fazla olması ve sıcaklıktan çok çabuk
etkilenmeleri nedeniyle germanyum Yarı iletkeni artık malzeme üretiminde
kullanılmamaktadır.
Araştırma Ödevi 4.1: Silisyumun elektronik dünyasında nerelerde kullanıldığını
araştırınız. Bu maddeyi kullanarak malzeme üreten firmaların çoğunlukla hangi ülkelerde
faaliyet yürüttüğünü ve Türkiye’de yarı iletken devre elemanı üretimi yapan bir kuruluş olup
olmadığını öğreniniz. Araştırmanızın sonucunu iki sayfayı geçmeyecek şekilde raporlayınız.
Gerilim kaynağının eksi kutbu P-N birleşiminin P bölgesine, artı kutbu P-N
birleşiminin N bölgesine bağlanacak olursa P-N birleşimi ters kutuplanmış olur. Bu durumda
birleşim yüzeyindeki engel bölgesi genişler, akım geçişi olmaz. Yalızca çok küçük miktarda
sızıntı akımı oluşur.
66
4.4. Diyodun Tanımı ve Yapısı
Diyot, silisyum gibi bir yarı iletken maddenin P ve N tipi olarak elde edilmiş iki
türünün birleşiminden oluşan bir devre elemanıdır. Pozitif elektriksel özellik gösteren kutbu
Anot (P-maddesi), negatif elektriksel özellik gösteren kutbu katot (N-maddesi) olarak
adlandırılır.
Şekil 4.9: Diyodun devre sembolü
Diyodun en önemli elektriksel özelliği akımı tek yönde iletmesidir. Eğer anot-katot
arası gerilim silisyum diyotlar için yaklaşık olarak 0,7V'un üzerindeyse diyot anottan katoda
doğru iletime geçer. Şekil 4.10’da diyodun örnek olarak bir DC devrede kullanımı
gösterilmiştir.
Şekil 4.10: Diyotlu DC elektrik devresi
Eğer diyodun anot ucundaki gerilimi katot ucundaki gerilimden daha büyükse diyot
iletime geçer.
4.5. Çeşitleri
Diyodun uygulamada çok değişik türleri vardır. Amaca göre hangi diyodun
kullanılması gerektiği iyi bilinmelidir.
4.5.1. Kristal Diyotlar
Kristal diyotlar çoğunlukla alternatif gerilimin doğrultulması gereken yerlerde ya da
elektronik devrelerin kısa devreden korunması istenen yerlerde kullanılır. Değişik çalışma
gerilimi ve akımlarına sahip kristal diyotlar vardır. En sık kullanılanları 1N4xxx serisi
diyotlardır. Şekil 4.11’de uygulama alanı çok geniş olan 1N4007 ve 1N4148 diyotları
gösterilmiştir.
67
Şekil 4.11: (a) 1N4001 - 1N4007 arası diyotların kılıf yapısı, (b) 1N4148’in kılıf yapısı
Şekil 4.12: Diyodun doğru ve ters kutuplama altındaki akım-gerilim karakteristik eğrisi
Şekil 4.12’de diyodun doğru ve ters yön akım-gerilim eğrisi gösterilmiştir. Grafikten
görüldüğü gibi diyot üzerindeki gerilim 0,6V dolayındayken diyot iletime geçmektedir.
Diyot üzerine ters gerilim uygulandığında belli bir değere kadar direnç gösterecektir. Ancak
gerilim çok yükseltilirse diyot delinir ve içinden yüksek miktarda akım geçer. Bu noktaya
diyodun ters kırılma gerilimi denir ve çığ bölgesi olarak adlandırılır. Örnek grafikte bu değer
70V olarak verilmiştir.
Araştırma Ödevi 4.2: 1N serisi diyotların ters kırılma gerilim değerlerini ve en üst
çalışma akımlarını diyot katologlarından öğreniniz. Elde ettiğiniz sonuçları tablo haline
getirerek raporlayınız.
Kristal diyotların günümüzde çok farklı kılıf tiplerinde üretilen SMD türleri vardır.
Şekil 4.13’te kristal diyotlarla onların SMD karşılıkları yan yana getirilmiştir.
68
Şekil 4.13: Bazı kristal diyotlarla SMD diyotların karşılaştırılması
Ayrıca köprü diyot diye adlandırılan ve 4 adet kristal diyodun bir paket halinde
üretildiği dört bağlantı noktasına sahip diyotlar vardır. Çoğunlukla güç kaynaklarında
kullanılırlar. Şekil 4.14’te köprü diyodun devre sembolü, Şekil 4.15’te örnek bir köprü diyot
ve SMD örneği gösterilmiştir.
Şekil 4.14: Köprü diyotun devre sembolü ve AC gerilimin işaretine göre diyotların iletime
geçme durumları
69
Şekil 4.15: Yüksek akımlı güç kaynaklarında kullanılan köprü diyot ve daha küçük akımlı
adaptörlerde ya da dijital devreleri ters beslemeden korumak için kullanılan SMD diyot.
4.5.2. Zener Diyotlar
Zener diyot, ters kırılma gerilimi tek yüzey birleşimli diyottan daha küçük olan bir
diyot çeşididir. Bu özellikleri sayesinde genellikle ufak genlikli sabit referans voltajı elde
edilmek istenen yerlerde kullanılırlar. Bu nedenle devreye ters bağlanırlar.
Şekil 4.16: Örnek bir zener diyot
Şekil 4.17: Zener diyodun devre sembolü
Normal kristal diyotla çalışma ilkesi aynıdır. Doğru yön kırılma gerilimi farklı
değildir. Ancak devreye ters bağlandıklarında daha küçük voltaj değerlerinde iletime
geçerler. Piyasada çalışma voltajlarıyla anılırlar. 1-1,8-2,4-2,7-3,3-3,6-3,9-4,3-4,7-5,1-5,6-
6,2-6,8-7,5-8,2-9,1-10-11-12-13-15-16-18-20-22-24-27-30-33-36-39-43-47-51-55-62-68-75-
82 -91-100-200V gibi çalışma voltajları vardır. Bu gerilim değerleri zener gerilimi olarak
adlandırılırlar.
70
Şekil 4.18: Zener diyodun akım-gerilim karakteristik eğrisi
4.5.3. Foto Diyotlar
Işığa duyarlı olarak iletime geçen diyotlardır. Foto sensörlerde yaygın olarak
kullanılır. Bir optoelektronik devre elemanıdır.
Şekil 4.19: Foto diyot sembolü
Fotodiyotlar devreye ters bağlanır, bu sebeple katot ucundan anot ucuna doğru elektrik
akımı geçirirler. Üzerine düşen ışıkla beraber içinden geçmeye başlayan ters yöndeki sızıntı
akımları yükselir. Bu akım kontrol amaçlı kullanılır. Fotodiyot örneği olarak BPW12,
BPW20, BPW30, BPW33, BPW34, BPW63, BPW65 verilebilir.
Geçen akım ışığın şiddetine bağlı olarak 100mA-150mA arasıdır. Üzerine düşen
gerilim ise 0,14V-0,15V arasıdır.
4.5.4. Işık Yayan Diyotlar
Işık yayan diyotların çalışma ilkesi kristal diyotla aynıdır. P ve N maddelerinin
birleşim yüzeyine elektrik gerilimiyle beraber ışık saçılmasını sağlayan katkı maddeleri
eklenmiştir. İki ayrı türde inceleyebiliriz:
71
4.5.4.1. LED’ler (Light Emitting Diode)
Işık yayan flamansız lambalardır. Uygun çalışma akımları 2mA-20mA arasıdır.
Uygun çalışma akımı esnasında üzerlerine düşen gerilim LED’in yaymış olduğu ışığa göre
değişiklik gösterir. Örneğin çalışma anında kırmızı ledin üzerine 1,5-1,6V dolayında gerilim
düşer.
Şekil 4.20: Sarı, kırmızı ve beyaz ledler
Şekil 4.21: Ledin devre sembolü
Araştırma Ödevi 4.3: LED’lerin yaymış oldukları ışığın rengine göre çalışma anında
üzerlerine kaç volt düştüğünü araştırınız.
4.5.4.2. Enfraruj Diyotlar
İnsan gözünün göremeyeceği frekansta ışık yayan diyottur. Çalışma ilkesi LED’le
aynıdır. Uzaktan kumandalı sistemlerin verici kısmında kızıl ötesi bilgi iletimi sağlamak
amacıyla kullanılır. LD271, LD274,CQW13, CQY99, TSHA-6203, VX301 diyotları örnek
olarak verilebilir.
4.6. Analog ve Dijital Ölçü Aletiyle Diyodun Sağlamlık Testi, Diyot
Uçlarının Bulunması
Ölçü aletinin kırmızı probu diyodun bir ayağına, siyah prob diyodun diğer ayağına
değdirilir. Şekil 4.22’de görüldüğü gibi değer okunmadığını görürsek ölçü aletinin probları
ters çevrilir. Şekil 4.23’te görüldüğü gibi değer okunuyorsa diyodun sağlam olduğu
sonucuna varılır.
72
Şekil 4.22: Diyodun sağlamlık testi
Sonuç olarak sağlam bir diyodun tek bir bağlantı yönünde iletime geçtiğini görmemiz
gerekir.
Şekil 4.23: Diyodun sağlamlık testinin son aşaması
Diyodun sağlam olduğu anlaşıldıktan sonra anot-katot uçları bulunur. Dijital ölçü
aletlerinde diyodun iletime geçtiği anda kırmızı probun bağlı olduğu diyot ayağı anot, siyah
probun bağlı olduğu ayaksa katottur.
ÖNEMLİ: Analog ölçü aletlerinin büyük çoğunluğunda direnç skalasının başlangıç noktası
voltaj skalasının başlangıç noktasına göre terstir. Bu sebeple alet direnç kademesindeyken
ölçü aletinin pil kutup başları problara ters bağlanır. Sonuç olarak böyle bir analog ölçü
aletinde yapılan diyot ölçümünde diyodun iletime geçtiği anda kırmızı probun bağlı olduğu
diyot ayağı katot, siyah probun bağlı olduğu ayaksa anottur.
4.7. Diyot Uygulamaları
Bu bölümde diyotla ilgili bazı temel uygulamalar yapılarak diyodun nasıl çalıştığı
anlaşılacaktır. Uygulamalarınızı dikkatlice ve işlem basamaklarındaki yönergelere dikkat
ederek gerçekleştiriniz.
73
4.7.1. Zener Diyot Doğru ve Ters Kutuplama Karakteristiğinin Çıkartılması
Bu uygulamada zener gerilimi 9,1V olan zener diyodun doğru ve ters akım-gerilim
karakteristiklerinin nasıl çıkartılacağı işlenecektir.
Şekil 4.24: Zener diyodun ters kutuplama bölgesi akım-gerilim eğrisinin çıkartılmasında
kullanılacak devre
Ø Uygulama İçin Gerekli Malzemeler
Devre Elemanları Değerleri
1 adet sabit direnç 1k
1 adet pot 10k
1 adet zener diyot 9,1V
1 adet hassas ayarlı güç kaynağı Üst sınır değeri 15V ya da üzeri olabilir.
2 adet ölçü aleti Akım ölçmek için kullanılacak ölçü aletinin akım
aralığı geniş olmalı
1 adet breadboard ve çok sayıda
farklı renklerde zil teli
Ø Uygulama İçin Öneriler
Uygulamada kullanacağınız güç kaynağının 0,1V’luk artışları sağlayabilecek
hassasiyette olması, deneyinizi daha sağlıklı yapmanızı sağlayacaktır. Piyasada satılan
laboratuvar tipi ucuz güç kaynaklarının büyük çoğunluğu bu özelliğe sahip değildir.
Dışarıdan böyle bir güç kaynağı temin edememeniz durumunda bölümünüzde mevcut olup
olmadığını öğretmeninize sorunuz.
74
Akım ölçümünde dikkatli olmanız gerekir. Ölçü aletini küçük akım değerinde
tutmanız durumunda aşırı akım sigortası atabilir. Yanınızda bir kaç adet 0,5A’lik sigorta
bulundurmanız deneyde yaşayabileceğiniz sürprizler için güvence olacaktır!J
Ø İşlem Basamakları
· Devreyi, şekil 4.24’de görüldüğü gibi breadboard üzerine kurunuz.
· Güç kaynağının değerini küçük adımlarla yükseltiniz. Her yaptığınız ayar
anında voltmetreden ve ampermetreden okuduğunuz değerleri grafikte
zener diyodun ters çalışma bölgesi kısmına işaretleyiniz.
· Devrenin enerjisini kesiniz.
· Şekil 4.24’deki devrede zener diyodu devreye doğru yönde bağlanacak
şekilde yerleştiriniz.
· Gerilim kaynağının değerini 0,1V’luk aralıklarla yükseltiniz.
Voltmetreden ve ampermetreden okuduğunuz değerleri grafikte zener
diyodun doğru çalışma bölgesi kısmına işaretleyiniz.
Şekil 4.25: Zener diyodun akım-gerilim eğrisinin çıkartılması
4.7.2. Üç Renkli Led Uygulaması
İki ya da üç ledin tek bir gövde içinde birleştirilmesiyle oluşturulan ledler çok renkli
led adıyla anılmaktadır. Biz bu uygulamada iki adet anot, bir adet katot ayağına sahip ve üç
farklı renk verebilme özelliği olan led uygulaması yapacağız.
75
Şekil 4.26: Üç renkli ortak katodlu ledin devre sembolü
Şekil 4.27: Üç renkli led uygulaması
Ø Uygulama İçin Gerekli Malzemeler
Devre Elemanları Değerleri
2 adet sabit direnç 470
1 adet gerilim kaynağı 3V ya da 5V yeterli
2 adet anahtar SPST (Single Push Single Throw)
1 adet üç renkli led
Ø İşlem Basamakları
· Şekil 4.27’deki devreyi kurunuz.
· Her seferinde yalnızca tek bir anahtar kapalı olacak şekilde istediğiniz
anahtarı kapatın. Bu işlemi her iki anahtar için de tekrarlayınız.
· Her iki anahtarı aynı anda kapatın ve sonucu gözlemleyiniz.
76
4.7.3. Zener Diyot Uygulaması
Bu uygulamada AC gerilim kaynağı kullanarak zener diyodun çalışmasını daha iyi
anlamaya çalışacağız.
Şekil 4.28: Zener diyot uygulaması
Devre girişine tepe değeri 20V olan AC gerilim kaynağı bağlayınız. Zener diyoda
paralel bağlı R2 direnci üzerine osiloskop problarını bağlayınız. Girişin değişen genlik
durumuna göre zener diyodun nasıl çalıştığını göreceksiniz. Giriş dalga şeklini ve R2
üzerindeki gerilimi aşağıdaki çizelgeye çiziniz.
77
Şekil 4.29: Yüke paralel bağlı zener diyotlu devrenin çalışma durumu
78
UYGULAMA FAALİYETİ
İşlem Basamakları Öneriler
Ø Diyot tipini ve çeşidini
belirleyiniz. Ø Farklı boyutlara ve işlevlere sahip
diyotların tiplerini diyot kataloglarından
ve teknik kitaplardan öğrenebilirsiniz.
Ø Diyot çeşitlerini diyot kodlamalarında
kullanılan harf ve rakamları belirledikten
sonra o harf ve rakamların ne anlama
geldiklerini öğrenerek tanımlayabilirsiniz.
İnternetten diyot kodlamalarını
öğrenmeniz çok kolaydır.
Ø Diyodun çalışma
gerilimini belirleyiniz. Ø Diyotların çalışma gerilimleri katalog
bilgilerinde mevcuttur.
Ø Devreye uygun diyot
seçiniz. Ø Çeşitli elektronik devrelerin hangi
noktalarında ne tür diyotlar kullanıldığını
elektronik teknisyenlerine ya da
tamircilerine sorarak öğrenebilirsiniz.
Ø Ayrıca diyot kataloglarında diyodun hangi
amaçla kullanılacağı belirtilmektedir.
Kataloglar genellikle İngilizce
basıldığından bu konuda yardım almanız
gerekebilir.
UYGULAMA FAALİYETİ
79
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
Bu kısımda üçüncü öğrenme faaliyetinde verilen bilgilerle ilgili muhakeme gücünüzü
ölçecek sorular vardır. Soruları dikkatlice okuduktan sonra yanıtlamanın ne kadar önemli
olduğunu aklınızdan çıkartmayınız.
ÖLÇME SORULARI
1. Aşağıdakilerden hangisi diyot için söylenebilir?
A) Elektrik akımını tek yönde iletir
B) Anot gerilimi katot geriliminden fazla olduğunda iletime geçer
C) Alternatif akımı doğrultmak için kullanılabilir
D) Hepsi
2. Aşağıdaki diyot çeşitlerinin sembolleri hangi şıkta doğru sıralamada verilmiştir?
A) Yüzey birleşimli diyot, Zener diyot, LED, Köprü diyot
B) Köprü diyot, Zener diyot, LED, Yüzey birleşimli diyot
C) Yüzey birleşimli diyot, LED, Köprü diyot, Zener diyot
D) Zener diyot, Yüzey birleşimli diyot, LED, Köprü diyot
3. Aşağıdaki silisyum diyot devresi için devre akımını hesaplayınız?
A) 5,7mA B) 5mA C) 4,3mA D) 4,7mA
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
80
4. Aşağıdaki devrelerde hangi diyotlar iletime geçer?
A) Yalnız II B) II, III ve IV C) Yalnız I D) II ve III
5. Aşağıdaki ifadelerden hangisi zener diyot için doğrudur?
A) Ters kırılma gerilimiyle (Zener gerilimi) anılırlar.
B) Genellikle ters kutuplama altında çalıştırılırlar (devreye ters bağlanırlar).
C) Doğru kutuplama altında normal diyot gibi çalışırlar.
D) Hepsi.
6. Aşağıdaki ifadelerden hangisi LED için söylenemez?
A) Anlamı ışık yayan diyottur.
B) Devreye ters bağlanır.
C) Yaydıkları renklere göre farklı çalışma gerilimleri vardır.
D) Seri direnç bağlanarak kullanılırlar.
7. Hangi şıkta ideal diyodun tanımı doğru yapılmıştır?
A) Elektrik akımına her iki yönde de belli bir değere kadar zorluk gösteren devre
elemanıdır.
B) Katoduna uygulanan gerilim anoduna uygulanan gerilimden fazla olduğunda
iletime geçen devre elemanıdır.
C) Elektrik akımını tek yönde ileten devre elemanıdır.
D) Elektrik akımının şiddetini ayarlamak için kullanılan devre elemanıdır.
8. Sayısal avometrede Yarı iletken malzeme testi hangi kademede yapılır?
A) I B) II C) III D) IV
81
DEĞERLENDİRME
Cevaplarınızı, cevap anahtarı ile karşılaştırınız. Unutmayın kendinizi deniyorsunuz.
Eğer eksikliğini hissettiğiniz bir konu ile karşılaşırsanız bilgi sayfalarına tekrar
dönebilirsiniz. Araştırma yaparak, uygulama faaliyetlerini tekrar gerçekleştirerek
eksiklerinizi giderebilirsiniz. Ayrıca konu ilginizi çektiyse daha fazla bilgi edinmek için
araştırma yapmaktan çekinmeyiniz.
82
PERFORMANS DEĞERLENDİRME
DEĞERLENDİRME ÖLÇÜTLERİ Evet Hayır
Diyodun Anot-Katot Ayaklarının Belirlenmesi
Diyodun Sağlamlığının Belirlenmesi
Diyot Tipinin Belirlenmesi
Diyot Çeşitlerinin Belirlenmesi
Diyot Çeşitlerinin Çalışma Voltajlarının Belirlenmesi
Amaca Uygun Diyodun Belirlenmesi
DEĞERLENDİRME
Performans değerlendirme sonucu “evet”, “hayır” cevaplarınızı değerlendiriniz.
Eksiklerinizi faaliyete dönerek tekrarlayınız. Tamamı “evet” ise diğer öğrenme faaliyetine
geçiniz.
PERFORMANS DEĞERLENDİRME
83
ÖĞRENME FAALİYETİ-5
Bu öğrenme faaliyetiyle transistör devre elemanını tanıyacak, günümüzde kullanılan
transistör türlerini karşılaştırmalı olarak görecek ve ihtiyaca uygun eleman seçimini
öğreneceksiniz.
Ø Çeşitli elektronik devre kartları temin ederek bu kartlar üzerindeki
transistörlerin yerlerini belirleyiniz. Transistorün bozulması sonucu ortaya çıkan
bir arıza çeşidi bulmaya çalışınız. Arızanın yol açtığı sonuçları ve transistörün
önemini sınıf arkadaşlarınızla tartışınız. Elde ettiğiniz sonuçları öğretmeninizin
yönergeleri doğrultusunda raporlayınız.
5. TRANSİSTÖRLER
5.1. Çift Kutup Yüzeyli Transistörler (BJT)
BJT (Bipolar Junction Transistor ) çift birleşim yüzeyli transistördür. İki N maddesi,
bir P maddesi ya da iki P maddesi, bir N maddesi birleşiminden oluşur.
Şekil 5.1: NPN ve PNP tranzistörlerin yapısı ve devre sembolleri
Şekil 5.1’de de görüldüğü gibi NPN ve PNP olarak iki çeşidi vardır.
ÖĞRENME FAALİYETİ–5
AMAÇ
ARAŞTIRMA
84
Girişine uygulanan sinyali yükselterek gerilim ve akım kazancı sağlayan, gerektiğinde
anahtarlama elemanı olarak kullanılan yarı iletken bir elektronik devre elemanıdır.
Uygulamada farklı kullanım alanlarına sahip çok sayıda transistör çeşidi vardır.
Şekil 5.2: Farklı kılıf yapılarında ransistörler
Şekil 5.3: SOD 23 kılıflı SMD transistor ve
TO-92 kılıflı transistörün 50YKr ile
fiziksel karşılaştırması
5.1.1. Transistörün Doğru ve Ters Kutuplanması
Transistör üç kutuplu bir devre elemanıdır. Devre sembolü üzerinde orta kutup beyz
(B), okun olduğu kutup emiter (E), diğer kutup kollektör(C) olarak adlandırılır. Beyz
akımının şiddetine göre kollektör ve emiter akımları ayarlanır.
Transistorün çalışması için doğru yönde kutuplanması gerekir.
Şekil 5.4’te NPN ve PNP transistörlerin doğru kutuplama yönleri gösterilmiştir.
Şekil 5.4: NPN ve PNP transistörlerin doğru kutuplanması
85
Ø Transistörü Doğru Kutuplama Şartı
Beyz-emiter arasının doğru yönde kutuplanması gerekir. B-E arasını kutuplayan
gerilim kaynağı VEE olarak adlandırılır.
Beyz-kollektör arasının ters kutuplanması gerekir. B-C arasını kutuplayan gerilim
kaynağı VCC olarak adlandırılır.
Silisyum transistörler için B-E arası gerilimin (VBE) en az 0,7V olması gerekir.
Transistörün iletime geçebilmesi için B-E bölgesinin uygun seviyede gerilimlenmesi gerekir.
Ø Transistörün Ters Kutuplanması
B-E arasının ters kutuplanmasıyla transistör kesime gider. NPN transistörde beyz
kutbu, emiter kutbuna göre daha alçak seviyede kutuplanacak olursa transistörün ters
kutuplanması gerçekleşir.
5.1.2. NPN ve PNP Transistörde Akım Yönleri
Transistör çalışmaya başladığında IB (beyz akımı), IC (kollektör akımı) ve IE (emiter
akımı) olmak üzere üç akım oluşur.
Şekil 5.5: NPN ve PNP transistörde akım yönleri
Şekil 5.5’ten de görüldüğü gibi transistörün en temel akım denklemini elde edebiliriz:
IE = IB + IC Denklem 5.1
5.1.3. Transistörlerin Yükselteç Olarak Kullanılması
Transistörün en önemli özelliğidir. Transistörün akım kontrollü akım kaynağı olarak
çalışması neticesinde akım ve gerilim yükseltme işlemi gerçekleşir. Transistörün
kuvvetlendirici olarak kullanılmasında en önemli iki parametresi a (alfa) ve b (beta)’dır.
86
IB
IC
Denklem 5.2
IE
IC
Denklem 5.3
Not: Ayrıntılı bilgi için internetten ve piyasada mevcut meslek kitaplarından ve
kaynaklardan yararlanabilirsiniz.
Şekil 5.6’da transistörün akım ve gerilim yükselteci olarak kullanıldığı üç farklı devre
modeli verilmiştir.
Not: Transistörler aktif çalışma bölgesinde kuvvetlendirici olarak çalıştırılırlar.
Araştırma Ödevi 5.1: Transistörlerin kuvvetlendirici olarak çalışmasını etkileyen
unsurları araştırınız. Q noktası (çalışma noktası)’nın nasıl hesaplandığını ortak emiter
bağlantılı kuvvetlendiriciyi araştırarak bir sayfayı geçmeyecek şekilde raporlayınız.
Şekil 5.6: Transistörlü kuvvetlendirici modelleri
87
5.1.4. Transistörlerin Çalışma Kararlılığını Etkileyen Unsurlar
Transistörlerin çalışma kararlılığı bağlantı yöntemi, transistör kılıf tipi ve buna benzer
pek çok değişkenden etkilenmektedir.
Araştırma Ödevi 5.2: Transistörlerin çalışma kararlılığını etkileyen değişkenleri
araştırınız ve Tablo 5.1’i edindiğiniz tecrübe ve bilgi ışığında kısa bir özet halinde yalnızca
temel bilgileri vererek doldurunuz.
Değişkenler AÇIKLAMA
Ortam sıcaklığı
Beta değeri ve beyz
akımı
Bağlantı türü
Çalışma noktası (Q
noktası)
stabilizasyonu
Kılıf yapısı (SMD,
plastik, metal vb.)
Tablo 5.1: Transistörün çalışma kararlılığını etkileyen unsurlar
5.1.5. Transistörün Anahtarlama Elemanı Olarak Kullanılması
Transistörlerin anahtarlama elemanı olarak kullanılması oldukça yaygındır.
Anahtarlama elemanı olarak kullanılmasında iki önemli nokta vardır: Kesim noktası ve
doyum noktası.
İyi bir anahtarlayıcı bu iki nokta arasında çok hızlı gidip gelebilmelidir. Diğer bir
ifadeyle giriş düşük voltajda olduğu zaman çıkış yüksek voltaja çıkabilmeli, giriş yüksek
voltajda olduğu zaman çıkış düşük voltaja inebilmelidir.
88
Şekil 5.7’de ve Şekil 5.8’de RB (beyz direnci) direncinin değerine göre çıkışın girişe
göre verdiği tepki canlandırılmıştır. Şekilleri dikkatlice inceleyiniz.
Şekil 5.7: RB direnci 10k değerindeyken anahtarlayıcının tepkisi; (A) Giriş gerilimi 0V(düşük)
çıkış gerilimi 5V(yüksek), (B) Giriş gerilimi 1,5V(yüksek) çıkış gerilimi 0,2V(düşük)
89
Şekil 5.8: RB direnci 50k değerindeyken anahtarlayıcının tepkisi; (A) Giriş gerilimi 1,5V çıkış
gerilimi 3,7V, (B) Giriş gerilimi 3,5V çıkış gerilimi 0,2V(düşük)
Şekilleri karşılaştırdığımızda Şekil 5.7’deki devrenin Şekil 5.8’deki devreye göre daha
çabuk tepki verdiğini (daha hızlı çalıştığını) görürüz.
Şekil 5.7’de giriş gerilimi 1,5 volttayken çıkış 0 volt olmaktadır. Bu sebeple 1,5V’luk
giriş gerilimi bu uygulamada yüksek voltajın başlangıç seviyesidir.
Ancak Şekil 5.8’de giriş gerilimi 1,5 volttayken çıkış 3,7 volttur. Transistör bu
durumda aktif bölgeye girmiştir ve anahtarlayıcı olarak istenmeyen bir durumdur.
90
Ø Uygulama İçin Gerekli Malzemeler
Devre Elemanları Değerleri
Tablo 5.2’deki dirençler 10K, 1K, 56K
1 adet ayarlı gerilim kaynağı 0V-5V arası ayarlı
1 adet sabit gerilim kaynağı 5V
1 adet transistör BC237 NPN
Transistör
Modeli
Kılıf
Tipi
Beta değeri
(hfe) en az
(min) - en üst
(maks)
Kollektöremiter
en az
kırılma
voltajı
(VCEO)
Beyz-emiter
en az kırılma
voltajı
(VBEO)
25Co’de
kollektör
güç
tüketimi
(PC)
Kullanım
Amacı
(model
ismine göre
belirlenecek)
BC 237A
BC 239C
BD 243
2N 5884
2N 3055
BC 556
BC 558B
Tablo 5.3: Transistör katalog bilgilerine göre transistör değerlerinin ve görevlerinin saptanması
91
Ø İşlem Basamakları
Şekil 5.7’deki anahtarlayıcıyı kurun.
Tablo 5.2’de verilen değerlere göre tabloyu doldurun.
RB RC Giriş Çıkış
10K 1K 1V
10K 1K 3V
10K 1K 5V
56K 1K 1V
56K 1K 3V
56K 1K 5V
Tablo 5.2: Transistörün anahtarlama elemanı olarak incelenmesi
5.1.6. Transistörlerin Katalog Bilgilerinin Okunması, Kılıf Tiplerinin
Belirlenmesi, Transistör Rakamlarının Okunması
Transistörlerin katalog bilgilerinden yararlanarak bacak isimleri, en üst çalışma
gerilimleri, en üst çalışma akımları, termal karakteristikleri, gürültü değerleri gibi çok sayıda
bilgi rahatlıkla öğrenilebilir.
Ayrıca üzerlerinde yazılı harf ve rakamlar çeşitli ülkelerin kendi standartlarına göre
belirlemiş oldukları kodlardır. Bu kodların ne anlama geldiği malzeme üreticisi firmaların
kataloglarında ve devre elemanı kataloglarında belirtilmiştir.
ÖNEMLİ: Katalog bilgileri yardımıyla hangi devrede hangi transistörün kullanılması
gerektiğini rahatlıkla saptayabiliriz. Ya da arızalanmış ve elimizde mevcut olmayan bir
transistörün yerine uygun karşılığını koyabiliriz.
Tablo 5.3’te bazı transistörler verilmiştir. Gerekli araştırmayı yaparak tabloda boş
bırakılan yerleri uygun şekilde doldurunuz.
Transistör katalog bilgilerini internetten ya da bölüm kütüphanenizden temin
edebilirsiniz. Örnek olarak Philips Semiconductor, SGS Thomson, Motorola, Fairchild
Semiconductor gibi firmaların transistör kataloglarından yararlanabilirsiniz.
92
5.1.7. Analog ve Dijital Avometreyle Transistörün Sağlamlık Testi ve Uçlarının
Bulunması
Şekil 5.9’da transistörlerin iç yapısı diyot eş değer karşılıklarıyla gösterilmiştir. Diğer
bir ifadeyle transistör testi yaparken bu eş değer modeller göz önünde bulundurularak test
işlemi yapılabilir. Diyot testi konusunu gözden geçirmeniz tavsiye edilir.
Şekil 5.9: Transistörün eşdeğer modelleri
Tablo 5.4’te verilen kılıf yapılarına sahip istediğiniz transistör modelini temin ederek
sağlamlık testlerini yapınız ve uçlarını belirleyiniz.
93
Transistör Kılıf Tipi
Seçilen
Transistör
Modeli
Ayaklar Analog Avometreyle
Yapılan Ölçümler
1= BE (W)=
BC (W)=
2= Dijital Avometreyle
Yapılan Ölçümler
hfe=
3= BE (W)=
BC (W)=
1= BE (W)=
BC (W)=
2=
hfe=
3=
BE (W)=
BC (W)=
1= BE (W)=
BC (W)=
2=
hfe=
3=
BE (W)=
BC (W)=
1= BE (W)=
BC (W)=
hfe=
2=
3=
BE (W)=
BC (W)=
1= BE (W)=
BC (W)=
2=
hfe= 3=
BE (W)=
BC (W)=
1= BE (W)=
BC (W)=
2=
hfe=
3=
BE (W)=
BC (W)=
Tablo 5.4: Transistörün sağlamlık testi
94
5.1.8. LDR ve Transistörle Bir Rölenin Kumandası
Transistörün beyzindeki sinyal seviyesinin kontrol edilmesiyle transistörlü kontrol
devreleri tasarlanabilir. Burada önemli olan transistörlü kontrol devresinin neye göre tepki
vereceğini belirlemektir. Örnek uygulamada ışığa duyarlı olarak tepki veren ve bir röleye
kumanda eden devre işlenecektir.
Böyle bir devrenin ya da benzer bir devrenin ne amaçla kullanılabileceği sizin
yaratıcılığınıza kalmıştır.
Şekil 5.10: LDR’li ve transistörlü röle kumanda devresi
ÖNEMLİ: Rölenin kumanda ayağına 9V’luk üreteçle çalışan bir lamba bağlanmıştır. Vcc
kaynağının değeri ve rölenin çalışma gerilimi 12V’tur. 1N4001 diyot röle bobini üzerinde
çok kısa süreli yüklenen yüksek gerilimin transistörü bozmasını engellemek için
kullanılmıştır. Transistör olarak BC237 kullanabilirsiniz.
Eğer röle kontağı normalde açıksa (NA) DC üretece bağlı lamba yanmayacaktır.
Normalde kapalıysa (NK) DC üretece bağlı lamba ilk durumda yanacaktır. Devreyi kurup
çalıştırın ve Tablo 5.5’i LDR’nin farklı aydınlık durumlarına göre doldurunuz.
LDR’nin Durumu
Transistörün Durumu Karanlıkta
(LDR’nin ışığı
tamamen
kesiliyor)
Hafif aydınlıkta
(LDR’nin
üzerine gölge
yapılıyor)
Aydınlıkta (LDR gün
ışığı gibi yüksek
aydınlığa maruz
kalıyor)
Tr İletimde/Kesimde
Lamba yanık/sönük
Tablo 5.5: LDR’li ve transistörlü röle kumanda devresi değer tablosu
95
5.2. Alan Etkili Transistörler (FET)
FET (Field Effect Transistor) alan etkili transistör demektir. JFET ve MOSFET olarak
iki ana türü vardır. Transistör gibi üç ayaklı bir yarı iletken devre elemanıdır. Oluk (drain-D),
kaynak (source-S) ve kapı (gate-G) olarak adlandırılan ayakları vardır. Kontrol ayağı olarak
kapı ayağı kullanılır.
5.2.1. JFET’ler
Birleşim yüzeyli (junction) FET’tir. Kapı (G) ucuna uygulanan ters kutuplu gerilime
göre oluk (D) ve kaynak (S) uçları arasından geçen akım kontrol edilir. Bu nedenle gerilim
kontrollü akım kaynağı gibi çalışır.
Ø Uygulama alanları
TV, video, kamera, bilgisayar, kesintisiz güç kaynağı, anten yükselteci, verici, alıcı
vb. gibi hassas yapılı elektronik devrelerde yaygın olarak kullanılır.
Ø Özellikleri
· Giriş dirençleri transistörlere göre çok yüksektir.
· Radyasyon etkisi yoktur.
· Anahtar olarak kullanımları transistörlere göre daha kolaydır.
· Transistörlere göre daha az gürültülü çalışırlar.
· Sıcaklık değişimlerinden daha az etkilenirler.
· Gövde boyutları transistörlerden daha küçüktür.
· Yüksek frekanslı devrelerde kullanıma uygun yapıları vardır.
· Çalıştıkları frekans aralığı (bant genişliği) dardır.
· Transistöre benzer olarak N kanal ve P kanal olarak iki türü vardır.
Araştırma Ödevi 5.3: Tablo 5.6’ya N kanallı ve P kanallı JFET’lerin devre
sembollerini ayak isimlerini belirterek çiziniz. Devre sembollerini transistör kataloglarından
ya da mesleki kitaplardan bulabilirsiniz. Araştırma yapmadan kopya çekerek devre
sembollerini temin etmenizin mesleki tecrübeniz için olumsuz bir etkisi olacağını
unutmayınız!
Ø JFET Devre Sembollerinin Çizimi
N Kanallı JFET’in Devre Sembolü P Kanallı JFET’in Devre Sembolü
Tablo 5.6: JFET’lerin devre sembolü
96
5.2.1.1. JFET’lerin Ölçümü Uygulaması
2N 5461 ve 2N 4393 JFET’lerini temin ediniz. Katalogdan ya da farklı kaynaklardan
hangisinin N-kanallı hangisinin P-kanallı olduğunu ve ayaklarını belirleyiniz. Ardından ölçü
aletinizle transistörleri ölçmeye başlayınız. Tablo 5.7’de ve Tablo 5.8’de belli bir ölçüm
anında hangi probun hangi ayağa değdirileceği gösterilmiştir.
+ probun bir defada değdiği ayak
D S G
D
S
- probun bir defada değdiği
ayak
G
Tablo 5.7: N kanal JFET ölçüm sonuçları
+ probun bir defada değdiği ayak
D S G
D
S
- probun bir defada değdiği
ayak
G
Tablo 5.8: P kanal JFET ölçüm sonuçları
Tablolarda içi dolu kutucuklar aynı anda ölçü aletinin her iki probunun da transistörün
bir ayağına değdirilmeyeceğini göstermektedir. Boş kutucukların içine ölçüm sonucu elde
ettiğiniz direnç değerlerini yazacaksınız.
5.2.2. MOSFET’ler
MOSFET’lerin de ayakları JFET’ler gibi adlandırılmakla beraber aralarında teknik
farklılıklar vardır. Kapı bölgesi gövdeden tamamen yalıtılmıştır. Bu sebeple giriş
empedansları JFET’lerden de çok daha fazladır (yaklaşık 1x1014W, sonsuz olarak kabul
edilebilir).
97
Ø Uygulama Alanları
Bant genişliği ve çalışma frekansı JFET’lere oranla daha yüksek olan MOSFET’ler
entegre yapımında ve hassas elektronik devrelerin üretiminde kullanılmaktadır. Bilgisayar
teknolojilerinde yaygın olarak kullanılır.
Dikkat: MOSFET’lerin kapı ucundaki silisyum oksit tabakası insan
bedenindeki statik elektrikten etkilenip delinebilir. Bu denenle MOSFET’lerle çalışırken
daha fazla dikkat etmek gerekir. Bu devre elemanlarının lehimlenmesinde topraklı ve düşük
güçlü havyalar kullanılmalıdır.
N kanallı ve P kanallı olması yanında Kanal Oluşturmalı (Enhancement) ve Kanal
Ayarlamalı (Depletion) iki farklı türü vardır.
Araştırma Ödevi 5.4: Tablo 5.9’a N kanallı ve P kanallı kanal oluşturmalı ve kanal
ayarlamalı MOSFET devre sembollerini ayak isimlerini belirterek çiziniz.
N Kanallı Kanal
Oluşturmalı
MOSFET’in Devre
Sembolü
P kanallı Kanal
Oluşturmalı
MOSFET’in Devre
Sembolü
N Kanallı Kanal
Ayarlamalı
MOSFET’in Devre
Sembolü
P kanallı Kanal
Ayarlamalı
MOSFET’in Devre
Sembolü
Tablo 5.9: MOSFET’lerin devre sembolü
5.2.2.1. MOSFET’lerin Ölçüm Uygulaması
Kanal ayarlamalı MOSFET ve JFET ölçümleri sonucu elde edilen değerler birbirine
benzediğinden bu uygulamada yalnızca kanal oluşturmalı MOSFET’in ölçümünü
yapacaksınız. IRF640 ve 3N163 MOSFET’lerini temin edin. Katalogdan ya da farklı
kaynaklardan hangisinin N-kanallı hangisinin P-kanallı olduğunu ve ayaklarını belirleyin.
Ardından ölçü aletinizle transistörleri ölçmeye başlayın. Tablo 5.10’da ve Tablo 5.11’de
belli bir ölçüm anında hangi probun hangi ayağa değdirileceği gösterilmiştir.
98
+ probun bir defada değdiği ayak
D S G
D
S
- probun bir defada
değdiği ayak
G
Tablo 5.10: N kanal MOSFET ölçüm sonuçları
+ probun bir defada değdiği ayak
D S G
D
S
- probun bir defada
değdiği ayak
G
Tablo 5.11: P kanal MOSFET ölçüm sonuçları
99
UYGULAMA FAALİYETİ
İşlem Basamakları Öneriler
Ø Transistör tipini ve
çeşidini belirleyiniz.
Ø Farklı boyutlara ve işlevlere sahip
transistörlerin tiplerini transistör
kataloglarından öğrenebilirsiniz.
Ø Transistör çeşitlerini transistör
kodlamalarında kullanılan harf ve
rakamları belirledikten sonra o harf
ve rakamların ne anlama
geldiklerini öğrenerek
tanımlayabilirsiniz. İnternetten
transistör kodlamalarını öğrenmeniz
çok kolaydır.
Ø Transistörün çalışma
gerilimini belirleyiniz.
Ø Transistörlerin çalışma gerilimleri
katalog bilgilerinde mevcuttur.
Ø Devreye uygun
transistörü seçiniz.
Ø Çeşitli elektronik devrelerin hangi
noktalarında ne tür transistörler
kullanıldığını elektronik
teknisyenlerine ya da tamircilerine
sorarak öğrenebilirsiniz.
Ø Ayrıca transistör kataloglarında
transistörün hangi amaçla
kullanılacağı belirtilmektedir.
Kataloglar genellikle İngilizce
basıldığından bu konuda yardım
almanız gerekebilir.
UYGULAMA FAALİYETİ
100
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
Bu kısımda üçüncü öğrenme faaliyetinde verilen bilgilerle ilgili muhakeme gücünüzü
ölçecek sorular vardır. Soruları dikkatlice okuduktan sonra yanıtlamanın ne kadar önemli
olduğunu aklınızdan çıkartmayınız.
ÖLÇME SORULARI
1. Aşağıdakilerden hangisi transistörün görevlerindendir?
I – Alternatif gerilimi doğrultmak için kullanılır.
II – Akım kazancı sağlamak için kullanılır.
III – Sinyal kuvvetlendirmek için kullanılır.
IV – Anahtarlama elemanı olarak kullanılır.
A) Yalnız I B) Yalnız II C) II ve III D) II, III ve IV
2. Transistörün çalışması için gerekli besleme yönü hangi şıkta doğru verilmiştir?
A) B-C arası ve B-E arası doğru yönde kutuplanır.
B) B-C arası ters, B-E arası doğru yönde kutuplanır.
C) B-C arası doğru, B-E arası ters kutuplanır.
D) B-C arası ve B-E arası ters kutuplanır.
3. Bir transistörlü devrede Ic=100mA ve Ib=1mA ise Ie akımı ne kadardır?
A) 101mA B) 99mA C) 100mA D) 200mA
4. Aktif bölgede çalışan bir transistörün betası 100 ve beyz akımı 100mA ise emiter akımı Ie
ne kadardır?
A) 10mA B) 9,9mA C) 10,1mA D) 1mA
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
101
5. Aşağıdaki transistörlerin hangi ikisinin akım yönleri doğru verilmiştir?
A) I-II B) II-III C) I-IV D) III-IV
6. Bağlantı türünden bağımsız olarak transistörlü bir kuvvetlendirici devresinin akım kazancı
hangi şıkta doğru verilmiştir?
A) Giriş akımının çıkış akımına oranı
B) Kollektör akımının emiter akımına oranı
C) Kollektör akımının beyz akımına oranı
D) Çıkış akımının giriş akımına oranı
7. JFET için verilen önermelerden hangisi doğrudur?
A) VGS gerilimi uygulanmadıkça akım geçirmez.
B) VGS gerilimiyle D-S arasında geçen akım kontrol edilir.
C) Giriş dirençleri çok düşüktür.
D) Besleme gerilimi yükseltildikçe D-S arası geçen akım da sürekli artar.
8. Aşağıdaki sembollerin isimleri hangi şıkta doğru verilmiştir?
I II III
A) I: P-knal JFET, II: P-kanal E MOSFET, III: N-kanal D MOSFET
B) I: N-kanal JFET, II: N-kanal E MOSFET, III: P-kanal D MOSFET
C) I: N-kanal D MOSFET, II: N-kanal JFET, III: P-kanal E MOSFET
D) I: N-kanal JFET, II: N-kanal D MOSFET, III: P-kanal E MOSFET
102
9. Aşağıdakilerden hangisi FET’in anahtarlama elemanı olarak kullanımının transistöre göre
daha kolay olmasının bir sebebidir?
A) Düşük giriş gerilimiyle yüksek akım kontrolü sağlanabilmesi
B) Sıcaklık değişiminden daha az etkilenmesi
C) Boyutlarının daha küçük olması
D) Radyasyon etkisinin olmaması
10. Aşağıdakilerden hangisi PNP bir transistördür?
A) BD 135 B) BD243 C) 2N5884 D) J111
DEĞERLENDİRME
Cevaplarınızı, cevap anahtarı ile karşılaştırınız. Unutmayın kendinizi deniyorsunuz.
Eğer eksikliğini hissettiğiniz bir konu ile karşılaşırsanız bilgi sayfalarına tekrar
dönebilirsiniz. Araştırma yaparak, uygulama faaliyetlerini tekrar gerçekleştirerek
eksiklerinizi giderebilirsiniz. Ayrıca konu ilginizi çektiyse daha fazla bilgi edinmek için
araştırma yapmaktan çekinmeyiniz.
103
PERFORMANS DEĞERLENDİRME
DEĞERLENDİRME ÖLÇÜTLERİ Evet Hayır
Transistör devre sembollerinin çizilmesi
BJT transistörün ayaklarının belirlenmesi
BJT transistörün sağlamlığının belirlenmesi
Fet’in sağlamlığının belirlenmesi
Transistör tipinin belirlenmesi
Transistör çeşitlerinin belirlenmesi
Transistör çeşitlerinin çalışma voltajlarının belirlenmesi
Transistörün anahtarlama elemanı olarak kullanılması
DEĞERLENDİRME
Performans değerlendirme sonucu “evet”, “hayır” cevaplarınızı değerlendiriniz.
Eksiklerinizi faaliyete dönerek tekrarlayınız. Tamamı “evet” ise modül değerlendirmeye
geçiniz.
PERFORMANS DEĞERLENDİRME
104
MODÜL DEĞERLENDİRME
YETERLİK ÖLÇME
Bu bölümde modül sonu değerlendirmesi yapılmaktadır. Soruların bir kısmı okul ya
da okul dışı ortamlarda o konuyla ilgili birebir uygulama ve araştırma yapmış olmayı
gerektirmektedir. Soruları kesinlikle ezberci bir anlayışla ya da hazırcı bir yaklaşımla
çözmeye kalkmayınız.
Bu bölümle modülde işlenen, sizlere araştırma konusu olarak verilen konular hakkında
piyasa şartlarına uygun yeterliliğe ulaşıp ulaşmadığınız sınanmaktadır. Soruları bu bilinçle
yanıtlayınız.
Soruları yanıtlayamadığınız yerlerde mutlaka modül içinde ilgili konuya geri dönünüz.
Sizden yapmanız istenen uygulamaları imkanlarınız ölçüsünde yeniden tekrarlayın. En son
aşamada arkadaşlarınıza, konuyla ilgili bilgi sahibi kişilere, yazılı-görsel materyallere ve
öğretmenlerinize danışınız.
ÖLÇME SORULARI
1. %5 toleranslı 33kΩ'luk direncin renk bantlarını bulunuz?
A) Kırmızı, Kırmızı, Turuncu, Altın
B) Turuncu, Turuncu, Turuncu, Altın
C) Turuncu, Turuncu, Kırmızı, Altın
D) Turuncu, Kırmızı, Kırmızı, Altın
2. Renkleri kırmızı, kırmızı, altın, altın olan bir direncin değeri ve toleransı nedir?
A) 22W%5
B) 220W%5
C) 2,2W%5
D) 0,22W%5
3. %10 toleranslı 1K’lık 3 adet seri bağlı direnç düzeneğinin direnci ölçülmüş ve 2,25K
çıkmıştır. Bu durumda aşağıdaki önermelerden hangisi kesinlikle söylenebilir?
A) Ölçülen değer hata payı sınırları içindedir.
B) Ölçü aleti yanlış ölçüm gerçekleştirmiştir.
C) Düzenekteki dirençlerden biri hatalı üretilmiştir.
D) Ölçülen değer hata payı dışındadır.
MODÜL DEĞERLENDİRME
105
4. Aşağıdaki diyot çeşitlerinin sembolleri hangi şıkta doğru sıralamada verilmiştir?
I II III IV
A) Yüzey birleşimli diyot, Zener diyot, LED, Foto diyot
B) Zener diyot, Yüzey birleşimli diyot, LED, Foto diyot
C) Foto diyot, Zener diyot, LED, Yüzey birleşimli diyot
D) Foto diyot, Zener diyot, Yüzey birleşimli diyot, LED
5. Aşağıdaki devrelerde hangi diyotlar iletime geçer.
A) Yalnız II B) I-III ve IV C) Yalnız I D) III ve IV
6. Ortak emiter şase bağlantılı transistörün akım kazancı (hfe) hangi şıkta doğru verilmiştir?
A) Giriş akımının çıkış akımına oranı
B) Kollektör akımının beyz akımına oranı
C) Beyz akımının emiter akımına oranı
D) Kollektör akımının emiter akımına oranı
7. Sağlam bir dijital avometreyle yapılan diyot ölçümünde bir yönde 570 değeri diğer yönde
4500 değeri okunmuştur. Buna göre aşağıdaki önermelerden hangisi doğrudur?
A) 4500 değerinin okunduğu durumda probların doğru yönde bağlanmış olma
olasılığı daha yüksektir.
B) Diyot sağlamdır.
C) Ölçü aleti yanlış ölçüm gerçekleştirmiştir.
D) 4500 değeri sağlam bir diyot için normal değildir.
106
8. Transistör testi için aşağıda söylenen önermelerden hangileri doğrudur?
I- B-E arası doğru yönde yapılan ölçüm değeri B-C arası doğru yönde yapılan
ölçüm değerinden küçüktür.
II- E-C arasının her iki yönde yapılan ölçümünde küçük değer okunur.
III- E-B ve B-C arası yapılan ters yönde ölçümler sonucu çok yüksek değer
okunur (ölçme sınırının dışında kalır).
A) I ve III B) Yalnız II C) Yalnız I D) Hepsi
9. Transistörlü bir anahtarlama devresi için RB direnci hakkında söylenenlerden hangisi
doğrudur?
A) RB direnci küçüldükçe transistörün düşük (low)-yüksek (high) değerler arası
geçişi daha yavaş olur.
B) RB direnci küçüldükçe anahtarlayıcı devrenin çıkışı daha büyük giriş
genliklerinde yüksek olur.
C) Anahtarlayıcı çıkışından daha büyük giriş genliklerinde düşük genlik
alınabilmesi için RB direnci değerinin büyütülmesi gerekir.
D) Anahtarlayıcı devreler transistörün aktif bölgesinde çalışır.
10. FET devre elemanında VGS kaynağının görevi nedir?
A) D-S arası geçen akımı kontrol eder.
B) Vp (pinch-off gerilimi) değerinin büyümesini sağlar.
C) D-S arası geçen akımı kontrol yükseltir.
D) FET’in doyum bölgesinin küçülmesini sağlar.
11. JFET’in doyuma gittiği andaki akım ve o andaki gerilimin adı hangi şıkta doğru
verilmiştir?
A) IC, Vc
B) ID, VGS
C) IE, VEE
D) IDSS, Vp
12. Kanal oluşturmalı MOSFET ve kanal ayarlamalı MOSFET ile ilgili söylenenlerden
hangisi doğrudur?
A) Kanal oluşturmalı MOSFET’te VGS gerilimiyle D-S arası akım azaltılır.
B) Kanal ayarlamalı MOSFET’te VGS gerilimiyle D-S arası akım çoğaltılır.
C) Kanal ayarlamalı MOSFET’te VGS gerilimi kanalın genişlemesini sağlar.
D) Kanal oluşturmalı MOSFET’te VGS gerilimi kanalın genişlemesini sağlar.
107
13. Avometrenin ohm kademesinde bir bobin ölçülmüş ve ekranda 120W okunmuştur. Bobin
hakkında verilen önermelerden hangileri kesinlikle doğrudur?
I- Bobin arızalıdır.
II- Bobin sargısında kopma yoktur.
III- Bobin endüktansı çok düşüktür.
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve III D) II-III
14. Analog avometreyle yeni alınmış bir 10mF’lık kondansatör testi yapılmış, ibrenin yüksek
direnç noktasından alçak direnç noktasına saptığı ve uzun bir süre beklendiğinde o noktada
kaldığı görülmüştür. Kondansatör hakkında verilen önermelerden hangileri kabul edilebilir?
I- Kondansatör plakaları arasında kısa devre vardır.
II- Kondansatör sağlamdır.
III- Kondansatör güvenle kullanılabilir.
IV- Kondansatör hatalı üretilmiştir.
A) II-III B) Yalnız I C) I ve III D) I-IV
DEĞERLENDİRME
Cevaplarınızı, cevap anahtarı ile karşılaştırınız. Unutmayın kendinizi deniyorsunuz.
Eğer eksikliğini hissettiğiniz bir konu ile karşılaşırsanız bilgi sayfalarına tekrar
dönebilirsiniz. Araştırma yaparak, uygulama faaliyetlerini tekrar gerçekleştirerek
eksiklerinizi giderebilirsiniz. Ayrıca konu ilginizi çektiyse daha fazla bilgi edinmek için
araştırma yapmaktan çekinmeyiniz.
108
CEVAP ANAHTARLARI
ÖĞRENME FAALİYETİ-1 CEVAP ANAHTARI
1 D
2 C
3 A
4 C
5 A
6 C
7 A
8 C
9 C
10 A
ÖĞRETİM FAALİYETİ-2 CEVAP ANAHTARI
1 A
2 A
3 D
4 A
5 B
6 D
7 C
8 D
9 A
10 C
CEVAP ANAHTARLARI
109
ÖĞRETİM FAALİYETİ-3 CEVAP ANAHTARI
1 küçük
2 A
3 A
4 C
5 D
6 omik
7 Lcrmetre
8 B
ÖĞRETİM FAALİYETİ-4 CEVAP ANAHTARI
1 D
2 A
3 C
4 B
5 D
6 B
7 C
8 C
ÖĞRETİM FAALİYETİ-5 CEVAP ANAHTARI
1 D
2 B
3 A
4 C
5 D
6 D
7 B
8 B
9 A
10 C
110
MODÜL DEĞERLENDİRME CAVAP ANAHTARI
1 B
2 C
3 D
4 D
5 B
6 C
7 D
8 A
9 C
10 A
11 D
12 D
13 B
14 D